Bevat Koning van Katoren van Jan Terlouw verwijzingen naar en invloeden uit de Vrijmetselarij? Edwin Stok is sinds zijn pensionering weer verwoed aan het lezen. Hij herlas Koning van Katoren en zag opvallende overeenkomsten met de vrijmetselarij.
[Column] In mijn jeugd was Koning van Katoren een boeiend leesboek naast zovele andere boeken. Nu ik een volwassene ben in de laatste helft van mijn leven, vallen me ook andere dingen op. Is het mogelijk dat het fameuze jeugdboek Koning van Katoren een light-versie van maçonnieke informatie draagt?
Net zo vrijpostig als de hoofdpersoon Stach in het boek Koning van Katoren heb ik deze vraag op 10 juni 2022 voorgelegd aan agentuur ‘Assemblee Speakers’ waar Jan Terlouw aan verbonden is. Op 14 juni 2022 lieten zij weten dat zij mijn vraag hebben voorgelegd aan de auteur. Helaas kreeg ik na enkele maanden wachten geen antwoord. Geen bevestiging, maar ook geen ontkenning!
Kan het boek, of de auteur, bij voorbaat gelinkt worden aan de vrijmetselarij? Dat zou het verdedigbaar maken om ieder hoofdstuk in het boek te toetsen aan ‘instap-niveau’ verwijzingen naar de vrijmetselarij. En ook niet meer dan een instap-niveau, omdat het immers een jeugdboek betreft in de categorie C -vanaf 12 jaar tot pakweg 15 jaar; later kwam daarboven nog het D-niveau voor kinderen boven de 15 jaar. En van jeugd tussen de 12 en 15 jaar (C-niveau) mag je niet verwachten dat ze dan al weten van het bestaan van de vrijmetselarij. Laat staan dat ze zouden weten waar vrijmetselaars voor staan. Daar staat tegenover, dat je vanaf je 18e jaar welkom bent bij de Vrijmetselarij. Het boek zou dus best kunnen dienen om de jeugd voor te bereiden…
Het basis-criterium
Het is geen geheim dat de schrijver pakweg 40 jaar na het verschijnen van Koning van Katoren enkele toespraken heeft gehouden voor Loges van vrijmetselaars. Jan Terlouw werd daar geïntroduceerd als een externe spreker. Dat wil zeggen dat Jan Terlouw – tenminste op dat moment – géén lid was van de vrijmetselaarsloges waar hij zijn toespraken hield. Het gegeven van die toespraken is wel interessant, maar door het tijdsgat van 40 jaren is het niet genoeg voor een hypothese dat de heer Terlouw maçonnieke verwijzingen in zijn boeken kan hebben opgenomen. Toch staat het boek er vol mee, althans zo kun je het boek lezen.
De proef op de som – per hoofdstuk: Ik geef in vet aan waar een mogelijke link is met de ideeën uit de vrijmetselarij.
Algemeen
De hoofdpersoon Stach is geboren in de nacht dat de koning van het fictieve land Katoren stierf. De koning had geen kinderen om hem op te volgen, en 17 jaar later vraagt Stach aan de regering wat iemand moet doen om de nieuwe koning te worden. Stach krijgt 7 moeilijke opdrachten + 1 zinloze tussenopdracht waarmee hij moet bewijzen wat hij waard is. Zeg maar: Proeven van bekwaamheid. Stach aanvaardt de opdrachten en begint daarmee aan een reis van zelfverwezenlijking. Terwijl het karakter van de jongeman zich ontwikkelt, zie je hem steeds beslissingen nemen die positief bijdragen aan de samenleving.
Hoe het boek begint
De hoofdpersoon Stach wordt geboren als zoon van een metselaar voor het onderhoud van de St. Aloïsius Kathedraal (tempelbouwers). Stach heeft weinig bezittingen. Een troffel, een stuk touw, wijze geschriften (van de overleden koning), en wat kleinigheden.
De schreeuwende vogels
Stach aanvaardt zijn eerste opdracht: Een einde maken aan het oorverdovende geschreeuw van de vogels in de stad Decibel. Zijn eerste proeve van bekwaamheid om een positieve verandering te brengen in de samenleving. Door te luisteren naar de inbreng van anderen, en logica te gebruiken, weet Stach de oplossing.
De granaatappelboom
Stach krijgt zijn tweede opdracht: De granaatappelboom in Wapenfelt moet worden omgehakt. Dat gaat niet zo maar, want de boom draagt heel het jaar explosieve vruchten met de kracht van granaten. Er is een verband met een fabriek van oorlogs-materieel, en Stach kiest voor een andere oplossing. De fabriek moet stoppen met het maken van alles dat met oorlog te maken heeft.
De draak verslaan
Stach moet de draak van Smook verslaan en de inwoners weer een menswaardig & onschendbaar bestaan geven. Een enorme opgave waarbij Stach zijn emoties en zijn ratio onder controle zal moeten houden. De draak zorgt voor grote vervuiling van de lucht, de bodemen het water. Er is ongedierte, en een voortdurende dreiging van levensgevaar. Eigenlijk luidt de opdracht aan Stach: Maak orde uit de chaos.
De kerken die alles kapot drukken
Met dit hoofdstuk komen de maçonnieke verwijzingen echt goed op gang. Stach reist naar de gemeente Uikumene, waar hij de bewegende kerken moet tegenhouden die alles kapot duwen wat ze op hun pad tegen komen. De kerken van Uikumene zijn van verschillende bouwstijlen (architectuur) en van allerlei geloofsgezindten. Al de 12 kerken van Uikumene zijn letterlijk gaan schuiven rond, en soms dwars door, de gemeente. Al de kerken hebben eigen kerkbesturen en er zit ook hier en daar wat rivaliteit tussen de geloofsgezindten. Stach bedenkt een oplossing. De kerken laten zich in hun bewegingen nergens door tegenhouden, maar misschien kunnen zij wel elkaar tegenhouden. Stach stelt voor om alle kerkgebouwen naar elkaar toe te laten lopen. Het lukt door veel meetkunde en rekenkunde. De kerkgebouwen lopen tegen elkaar aan en blijven stil staan. Opdracht geslaagd. De binnenmuren worden eruit gehaald en er ontstaat een verbroedering tussen de geloofsgezindten van Oecumene.
Oom Gervaas speelt luistervink
Oom Gervaas die werkt als de bediende van de ministerraad van Katoren merkt dat er iets niet in orde is. Hij besluit om de ministers af te luisteren. Stach vraagt zijn oom om dat niet meer te doen. (Een verwijzing naar de vertrouwelijkheid van de vrijmetselaars?)
De sprong vanaf de Kathedraal
In een onzinnige (tussen)opdracht om vanaf de Kathedraal een dodensprong te maken, zien we twee symbolen (een toren en een wenteltrap) en lezen we drie belangrijke boodschappen. Eerst, hoe de zittende macht van Stach af wil komen, door hem van de kerktoren af te laten springen. Ten tweede, hoe Stach niet ten koste van alles naar het koningschap wil streven. Hij is alleen bereid om opdrachten uit te voeren die voor het welzijn van de burgers zorgen. En als derde zien we de wisselwerking die goede daden teweeg brengen: Het volk steunt hem en zorgt ervoor dat Stach wordt opgevangen tijdens zijn sprong, zodat hij de val zal overleven om koning te kunnen worden. ( Stach is op weg om het hoogste ambt te bereiken – of in maçonnieke termen: hij is op weg om van leerling naar het grootmeesterschap door te groeien )
De knobbelneuzen
in Afzette en Rije moet Stach iets gaan doen aan een ziekte die grote armoede teweeg brengt. Stach ontdekt dat de torenhoge tarieven van de geneesheren nergens op gebaseerd zijn. Het is louter show en uiterlijk vertoon. Stach levert al snel het bewijs. De inwoners zullen hun welvaart terug krijgen, en Stach heeft wederom bijgedragen aan het welzijn van de samenleving.
Een tovenaar verslaan
In de rijke stad Ekilibrië moet Stach een tovenaar verslaan. Maar de tovenaar van Ekilibrië heeft een taak te vervullen. Hij moet de stadsbewoners die in (grote) welvaart leven, er iedere dag aan herinneren dat er ook zoiets moet bestaan als vrijwillig een echt offer brengen. De toekomst van individuele burgers, en de toekomst van de hele stad Ekilibrië, hangen af van de bereidheid om wanneer er om gevraagd wordt, een echt offer te brengen.
Dit hoofdstuk gaat over zingeving, lotsbestemming, offeren, een grotere macht die alles in balans houdt, gewetensvraagstukken. Ook voor Stach, die zich afvraagt of hij het koningschap wel waardig is als hij aan de tovenaar probeert te ontsnappen. En het besef dat hij nooit koning zal worden als hij het offer moet brengen dat de tovenaar van hem vraagt. Stach laat zijn geweten spreken, en kiest voor het belang van de samenleving bóven het eigenbelang.
Als Stach en de tovenaar aankomen bij de verborgen rotswoning van de tovenaar, is daar een stenen trap die doet denken aan de stenen traptreden van de vrijmetselarij die symbool staan voor de fasen binnen de vrijmetselarij, en voor de levensfasen (waarna je terecht komt in de middenkamer). Hier springt Stach boven op een kast. Niet om aan de tovenaar te ontsnappen, maar om eerst uitleg te krijgen over het waarom. De grote vraag naar zingeving. De tovenaar geeft hem de uitleg, en de gewetensvraag voor Stach ligt daarmee op tafel: Kiest hij voor zichzelf of voor het belang van de samenleving ? Op het moment dat Stach voor de samenleving kiest, wil de tovenaar niet meer hebben dat Stach het levensoffer brengt. De tovenaar neemt onverwachts de plaats van Stach in, en offert zijn eigen leven. Het gebeurt allemaal in de verborgen aardkamer van de tovenaar. Een kamer die je 1 op 1 zou kunnen vergelijken met de kamer van voorbereiding bij de vrijmetselarij. De kamer waar je naar de rand van de dood kijkt om te beseffen dat ons leven eindig is, en daaruit te leren, de aanmoediging te vinden, om een betere persoon te zijn tijdens je leven. Zelfs het vuurschaaltje uit de kamer van voorbereiding is op grotere schaal aanwezig in de kamer van de tovenaar. Namelijk het vuur dat alleen maar kan blijven branden zolang de mensen bereid zijn om een echt offer te brengen voor een ander. (Ook een gelijkenis met de vlammende delta van de vrijmetselarij)
Als Stach de stad Ekilibrië verlaat, vraagt hij aan de burgemeester om een standbeeld van de tovenaar in de stad te plaatsen, als een symbool en een herinnering aan het belang van een echt offer voor een ander.
Op de stoel van Stellingwoude
Stach ontvangt zijn laatste opdracht. Hij moet op de stoel van Stellingwoude gaan zitten. Er is iets bijzonders met deze stoel aan de hand. Wie erin gaat zitten en geen echte koning is, die sterft een zonderlinge en plotselinge dood. Zelfs met deze laatste proeve van bekwaamheid probeert de zittende macht nog van Stach af te komen. Er is echter een oplossing die nogal bijzonder is: De stoel is te overleven als 6 mensen met een hogere maatschappelijke positie bereid zijn, om Stach boven hen uit te tillen en hem in de (konings)stoel te zetten. Zoiets is alleen mogelijk bij onderling respect .. of bij een onderling verband waar maatschappelijke verschillen niet bestaan: Zoals in een broederschap van vrijmetselaars, gilden … (vrijheid, gelijkheid, broederschap, solidariteit).
Er zit nog een andere mogelijke verwijzing naar de vrijmetselaars in dit slothoofdstuk. Een andere waaghals die op de Stoel van Stellingwoude ging zitten, dacht dat het de bedoeling was op de stoel geholpen te worden door 6 mensen die groter (dus langer) zijn. Maar dat was niet de oplossing (de sleutel) voor het probleem. Hier gold het diepere inzicht (het moesten mensen zijn met een hogere maatschappelijke positie) – een mogelijke verwijzing naar het hogere inzicht dat een vrijmetselaar ontvangt tijdens het doorlopen van de (steeds) hogere graden.
De proeven van bekwaamheid om van de lagere naar de hogere graden te gaan in de vrijmetselarij, tonen een gelijkenis met de proeven van bekwaamheid die Stach moet doorstaan in het boek Koning van Katoren.
Maar het kan ook allemaal toeval zijn. Niets dat in het boek staat hoeft een overeenkomst te hebben met opvattingen, symbolen, of doelen van de vrijmetselaars. Koning van Katoren kan ook gewoon een leuk leesboek zijn.
En mochten de aanwijzingen wel kloppen, dan heeft de heer Jan Terlouw op prachtige wijze alles in een heerlijk boek verwerkt!
—
Edwin Stok
Een goede bibliografie van Jan Terlouw vind je hier.
