De Islamitische verlichting

Een nog steeds akelig spannend stuk wereldgeschiedenis

Recensie van Christopher de Bellaigue, De islamitische Verlichting. De ontmoeting tussen de Oriënt en het Westen in de moderne tijd.

De schrijver

Christopher de Bellaigue (1971) studeerde Hindi en Perzisch in Cambridge, leerde Turks en was eind jaren ’90 correspondent voor The Economist in (Oost-)Turkije. In 2001 trouwde hij met de Iraanse kunstenares Bita Ghezelayagh en werd Teheran zijn standplaats, ten tijde van Bush’ ‘War on Terror’. Terug in Engeland beschreef hij in Patriot of Persia (2012) het leven van Mohammad Mossadeq, de Iraanse liberale premier die in 1951 het lef had om de olie-industrie te nationaliseren, wat twee jaar later werd afgestraft met een Amerikaans-Britse coup.

De thematiek

De islamitische Verlichting, zo’n titel prikkelt. Misschien denkt u: dat moet wel een dun boekje zijn, zo gewend als we zijn aan het idee dat islam en Verlichting niet samengaan. Of wellicht verwacht u een nostalgisch werkje over beroemde islamitische geleerden als Avicenna en Averroes uit de tijd dat christelijk Europa nog diep in de donkere Middeleeuwen zat. Nu, in beide gevallen heeft u het mis, want De Bellaigues boek telt ruim vierhonderd dichtbedrukte pagina’s en gaat vooral over hoe er in belangrijke islamitische centra als Caïro, Istanbul en Teheran is omgesprongen met het gedachtegoed van Voltaire, Montesquieu en consorten.

De geschiedenis begint toen Napoleon in 1798 Egypte binnenviel, met in zijn gevolg een legertje wetenschappers die de geleerden van de Al-Azhar-universiteit kennis lieten maken met de moderne, rationalistische manier van denken. De reacties zouden de twee daarop volgende eeuwen uiterst gemengd zijn, zo blijkt uit een lange biografische parade van islamitische geestelijken, schrijvers en activisten.

Van verkwistende vorsten en verlichte despoten als Mustafa Kemal Atatürk en Mohammad Ali, de 19e eeuwse onderkoning van Egypte. Van een stokebrand als Jamal al-Din Afghani, die zichzelf de Luther van de islam noemde. Van militante tegenverlichters als Sayyid Qutb, de ideoloog van de Moslimbroeders. En van dappere vrouwen als Fatma Aliye, een Turkse feministe van het allereerste uur en de Iraanse Qurrat al-Ayn (gewurgd in 1852), die een ‘kruising van Simone de Beauvoir en Jeanne d’Arc’ moet zijn geweest.

Opvallendste stelling

De Bellaigues belangrijkste stelling is dat de Verlichting ondanks bedenkingen wel degelijk van grote invloed is geweest op de islamitische wereld, die na de militaire afgang tegen Napoleon om te overleven wel ‘modern’ moest worden: in zowel militair als economisch, politiek en staatsrechtelijk opzicht. En lang niet altijd met tegenzin; zo zijn veel Iraniërs nog altijd trots op het feit hun land in 1907 een eigen grondwet had. Minder verrassend is De Bellaguies verklaring voor het succes van de huidige anti-Westerse Tegenverlichting: corruptie, sektarisme, de kwestie Israël en de inderdaad soms stuitende arrogantie en hebzucht van een aantal imperiale mogendheden.

Voorbeeldige zin

“Khomeini’s revolutionairen noch de Moslimbroederschap waren in staat de electorale democratie terzijde te schuiven. Dat was een duidelijk teken dat ze, al predikten ze een terugkeer naar pre-moderne waarden, in feite veel recente, uit het Westen afkomstige ideeën over representatief bestuur hadden overgenomen.”

Redenen om dit boek niet te lezen

De massieve opeenstapeling van zoveel biografietjes is flink doorkauwen. En wat moeten we met losse psychologische flodders als dat achter Reza Sjahs hervormingsdrift een hevig minderwaardigheidscomplex stak? Houdt u er ook rekening mee dat de schrijver meer oog heeft voor (geo)politieke analyses dan voor theologie en mystiek.

Redenen om dit boek wel te lezen

De islamitische Verlichting is een ongelofelijk informatief boek dat het grote witte gat in onze historische kennis over het Midden-Oosten kan vullen. Dat komt goed van pas nu de hele wereld bijna dagelijks geconfronteerd wordt met de gevolgen van wat zich daar sinds Napoleon heeft afgespeeld. Of het heden daarmee nu zoveel hanteerbaarder wordt, is nog de vraag, maar De Bellaigues doel om een evenwichtigere en coherentere visie te geven op dit nog altijd akelig spannende stuk wereldgeschiedenis, heeft hij met dit boek absoluut bereikt.

—

Eerder verschenen in Trouw en op Marijke Laurense