Schuldig

“Er zijn geheimen die je beter niet kunt delen”

[Recensie]  “Er zijn geheimen die je beter niet kunt delen,” schrijft dichteres, romanschrijfster en filosoof Jannah Loontjens in haar meest recente boek Schuldig. Zij gaat hierin op zoek naar de vraag hoe het komt dat zij zichzelf toch steeds zo schuldig voelt over van alles en nog wat.

Maar dit innemende boek lijkt het tegendeel te doen. Loontjens is bijzonder openhartig over zichzelf, haar verleden, relaties, diefstallen, maar vooral over haar relatie met haar moeder. Een relatie die haar blijft achtervolgen.

Directe aanleiding is de vraag eind 2019 of zij de kerst moet doorbrengen bij haar moeder, die in midden-Frankrijk is gaan wonen of dat ze voor zichzelf kiest en ingaat op een uitnodiging van een jongere zus van haar moeder in eigen land. Een kerstdilemma dat in coronatijd minder complex zou zijn, maar hier is het een rode draad in haar bekentenisverhaal. Je hoeft niet schuldig te zijn om je schuldig te voelen. “Dat is misschien wel het grootste raadsel aan de hevigheid van schuldgevoel. Het kan volledig onterecht zijn. Een soort fantoompijn,” aldus een openhartige zelfanalyse in deze essayistische roman met vleugjes persoonlijke psychologie.

Loontjens zoekt het allemaal uit bij mensen als Freud en Jung. Ze verkent haar eigen geweten, zoals de ondertitel van het boek aankondigt. Van hen leert ze dat de symbolische ‘moedermoord’ (waarbij het meisje de vader vereert en de moeder dood wenst) voor haar nog lang niet voltooid is.

Van het christendom leert ze dat het Augustinus was die de oerzonde (Adam en Eva in het paradijs) heeft omgevormd tot erfzonde – die zich diep in onze cultuur, in ons denken en ons voelen heeft genesteld – en dat zij als ongelovige vaak niet doorheeft hoe christelijk ze eigenlijk is.

Zonder schroom over alles te spreken en bespreekbaar te maken is voor haar een gewoonte geworden; ze wil zo blijk geven een vrije geest te bezitten.
Zo is Loontjens openhartig over de verkoop van haar paspoort in Thailand om aan geld te komen, over verschillende winkeldiefstallen en tegen beter weten in het aanhouden van verkeerde relaties.

Een omslag in haar leven is een rechter die haar als aankomende filosofiestudent na de zoveelste veroordeling vraagt hoe ze haar eigen toekomst voor zich ziet. Is dat er een met een strafblad?

Als filosofe lardeert Loontjens haar persoonlijke ervaringen met een aantal inzichten die zij heeft opgedaan bij voor haar relevante filosofen. Michel Foucault is er een van. Ze had gehoopt dat het verdoezelen en onderdrukken van ervaringen haar niet door alle openheid verlichting zou geven. Hoe meer we met elkaar delen, hoe vertrouwder we met elkaar kunnen zijn, was haar veronderstelling. Maar door al te veel openheid aan ‘bekentenissen’, zoals Foucault dat noemt, geven we ook macht aan de ander. Zo geven we de ander alle ruimte om je te diagnosticeren, bekritiseren en manipuleren. De Franse filosoof geeft de voorkeur aan een voorchristelijke vorm van waarheidsspreken – zoals bij Plato- die niet uitging van dwang, maar door de zelfkennis en ‘het zorgen voor jezelf’.

Weinig waardering kan Loontjens – al schrijvende – opbrengen voor de biecht zoals die soms nog in de katholieke traditie gepraktiseerd wordt, maar ook niet voor het delen van al te intieme verhalen uit vroegere relaties. Desondanks blijft Loontjens in haar zoektocht naar een zich minder schuldig voelen ons meenemen in haar eigen zielenroerselen en dilemma’s. Ervaringen die haar waarschijnlijk ook hebben gemaakt tot wie zij is geworden: een succesvol dichter en schrijfster (onder andere het in 2019 verschenen Als het over liefde gaat).

Om zichzelf beter te leren kennen duikt Loontjens naast de levensverhalen van haar ouders ook in die van haar grootouders, die op hun beurt ook weer getekend zijn door de wereld en omstandigheden van hun tijd. “Misschien heb ik mijn schuldneiging eenvoudig in mijn DNA meegekregen”, veronderstelt ze. Maar ook dat is voor Loontjens niet voldoende voor haar innerlijke reis. Trachten te begrijpen is een “niet eindigende activiteit,” zo citeert ze met instemming Hannah Arendt. Zelfs het inzicht dat bepaalde eigenschappen zijn aangeboren, laat je achter met de vraag hoe je met die eigenschappen omgaat en waarom je dat zo doet.

In haar zoektocht naar duiding van haar schuldbesef stuit ze ook op Spinoza, Kierkegaard, en Simone de Beauvoir, die stuk voor stuk een bezem halen door wat ze zelf noemt haar eigen ‘stoffige, rommelige schuldneigingen’. Inzichten die niet alleen voor de persoon Jannah Loontjens zinvol zijn, maar ook voor de recensent die zich – al lezende- ook zo nu en dan dankzij de filosofische waarnemingen teruggeworpen voelt op eigen levenservaringen, het verwerken daarvan en de vraag hoe er zelf mee om te gaan. “Dit zijn geen ingewikkelde inzichten, toch lijken ze lampjes aan te knippen in de duisternis in mijn brein. Ineens zie ik dat de ruimte veel groter en aangenamer is dan ik vermoedde”.

Loontjens beperkt zich niet tot de relationele kant van schuldbewustzijn. Ook onze omgang met het klimaat en onrecht krijgt de nodige en noodzakelijke aandacht.  “Er is een zeker schuldbesef nodig voor maatschappelijke bewustwording en verandering”. Dat dat weer wel.

En hoe het met de relatie met de moeder afloopt? De titel van het laatste van 19 hoofdstukken spreekt boekdelen: “Verzoening, vooral met mezelf”.

Zo is Schuld een openlijke biecht die het werk van Loontjens beter doet begrijpen, maar bovenal een ‘troostboek’ voor lezers die zich willen verdiepen in wat het thema schuld allemaal oproept bij jezelf.

Jannah Loontjens is intussen al weer druk met een nieuwe roman. Het werken daaraan had ze even opgeschort om eerst in het reine te komen met haar eigen schuldgevoelens. We gaan het zien in de invulling van de personages van de nieuwe roman, vermoed ik.

—

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Een zoektocht naar schuldgevoelens

[Recensie] Jannah Loontjens (1974) is in Denemarken geboren. Ze groeide op in Zweden en Nederland en studeerde filosofie. Naast dicht- en essaybundels publiceerde ze 4 romans. Schuldig is een introspectieve zoektocht naar de redenen voor haar voortdurende schuldgevoelens. De ondertitel luidt dan ook: Een verkenning van mijn geweten.

Aan de hand van een dilemma over het kerstbezoek aan haar moeder neemt Loontjens ons mee op een zoektocht door haar leven. Haar moeder woont alleen in Frankrijk en verwacht dat Jannah met haar kinderen de kerst bij haar door komt brengen. Maar daar voelt ze niet veel voor. Ze gaat liever naar haar tante in Nederland die haar ook uitnodigde. Ze weet niet hoe ze het haar moeder moet vertellen, omdat ze er vanuit gaat dat die teleurgesteld en/of boos zal zijn. Niet alleen omdat ze niet komt, maar ook omdat ze dan wel naar haar moeders zuster gaat. Het boek begint ermee dat Jannah zich af gaat vragen waar dat eeuwige schuldgevoel toch vandaan komt.

Om dat te onderzoeken, blikt ze terug op haar leven. Haar jeugd in Zweden, de scheiding van haar ouders. De verhuizing naar Nederland, haar middelbare schooltijd en recalcitrante pubertijd. De vrijgevochten periode daarna, waarbij ze zich danig in de nesten werkt. Een gewelddadige relatie waar ze maar moeilijk uit kan breken. Tot en met het huidige tijdperk, waarin het klimaat onder druk staat en er maatschappelijke problemen zijn. Met steeds dezelfde vragen: waarom voelt ze zich toch altijd overal schuldig over? En waarom over sommige zaken juist helemaal niet? Is dat reëel, is dat nodig? Kan ze daar vanaf komen?

Ze gaat te rade bij filosofen en psychoanalytici. Duikt in haar familiegeschiedenis. Is het erfelijk? Of misschien zelfs cultureel bepaald door de religieuze grondslagen van onze maatschappij? En steeds komt het dilemma van de kerstbijeenkomst terug, als een spannende rode draad in het betoog. Ze bevraagt tenslotte haar moeder over diens schuldgevoelens. Het laatste hoofdstuk heeft de titel: Verzoening, met daaronder: misschien het meest met mezelf.

Dit zeer persoonlijke verhaal is op een aantrekkelijke manier geschreven. Het verveelt nergens en is niet te hoog gegrepen voor wie niet thuis is in de filosofie of psychologie. Het boeit en biedt herkenningspunten. Voor mij althans. Mijns inziens hebben vrouwen ook vaker schuldgevoelens dan mannen. Maar misschien vergis ik me. Het is beslist geen zelfhulpboek in de trant van Hoe word ik mijn schuldgevoelens de baas. Wel zet het aan tot nadenken over het fenomeen. Daarom is het een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in waar schuldgevoelens vandaan (zouden kunnen) komen en hoe daarover door filosofen en psychologen gedacht wordt. En welke invloed ze kunnen hebben op het persoonlijke leven.

—

Eerder verschenen op Mijnboekenkast

Schuldbewustzijn onder een vergrootglas

[Recensie] Hoe werkt het geweten? Wat is schuldgevoel? Jannah Loontjens meandert in Schuldig,  een verkenning van mijn geweten, langs allerlei psychologische en filosofische inzichten terwijl ze haar schuldgevoel jegens haar moeder analyseert. Echte antwoorden krijg je niet, maar van Loontjens’ openhartige en fijngevoelige beschrijvingen van ongemakkelijke situaties en onderhuidse spanningen word je toch een stuk wijzer.

Het onderzoek van Jannah Loontjens begint met een situatie die je bijna kneuterig kunt noemen: Loontjens besluit de kerst niet bij haar moeder in Frankrijk door te brengen, maar bij haar tante. Nou en? Denk je dan. Wat is het probleem? Welnu, er is een probleem, en dat probleem krijgt naarmate het boek vordert steeds meer knopen en kronkels. Met dit besluit heeft Loontjens alles op het spel gezet. Haar relatie met haar moeder natuurlijk, maar ook de relatie tussen haar moeder en haar tante. Die was al fragiel, en door wél bij de een, maar níet bij de ander kerst te vieren, en daar ook nog eens niet meteen helemaal eerlijk over te zijn, komt de boel op scherp te staan. Terwijl Loontjens dondersgoed weet hoe de vork in de steel zit, gegeven de familiegeschiedenis met een labiele grootmoeder, een door tegenslagen geteisterde moeder, echtscheidingen en de maatschappelijke normen en verwachtingen waarmee haar familieleden zijn opgegroeid en waar niemand raad mee weet.

Voor dit alles en nog meer voelt Loontjens zich schuldig. Ze kent schuldgevoel maar al te goed. Ze is naar eigen zeggen iemand die zich al snel schuldig voelt, maar daar liever niet te lang bij stilstaat. In dit boek gaat ze haar schuldgevoel niet langer uit de weg. Haar onderzoek begint met het schuldgevoel jegens haar moeder.

Schuldgevoel als erfgoed
De methode die Loontjens op zichzelf toepast is er een van ‘zelfanalyse’: ze past relevante inzichten uit de filosofie toe op haar eigen schuldbewustzijn. Ook plaatst ze de verhalen en eigenaardigheden van zichzelf en de vrouwen in haar familie – die spelen een prominentere rol in het verhaal dan de mannen – in een bredere maatschappelijke context, waarbij ze een scherp oog heeft voor de subtiele normen en vanzelfsprekendheden die de schuldgevoelens van de verschillende generaties kleuren. Die gelaagdheid maakt het boek interessant. Ik zal bekennen dat mijn eerste gedachte was: maak je toch niet zo druk om dat kerstakkefietje. Bovendien: waarom zou ik hier een boek over lezen? Wat gaat mij die moeder aan, of het schuldgevoel van Jannah Loontjens? Maar toch bleef ik nieuwsgierig genoeg om verder te lezen, en die moeite werd ruimschoots beloond. Zo ontdek je gaandeweg dat het schuldgevoel van Loontjens voor een deel erfgoed is van drie generaties vrouwen en mannen die niet konden voldoen aan de verwachtingen van hun tijd, en daar een flinke dosis schuldgevoel aan overhielden. Nog interessanter wordt het als blijkt dat er ook sociaal-politieke factoren in het spel zijn. Zo krijgen katholieken een schuldgevoel aangepraat door op jonge leeftijd te moeten biechten en krijgen slachtoffers van misbruik een schuldgevoel aangepraat omdat preventiebeleid vooral gericht is op hoe slachtoffers kunnen voorkomen dat ze erin worden geluisd. Als ze dan toch te grazen worden genomen, voelen ze zich schuldig omdat ze denken dat ze beter hadden moeten opletten. En als je dan uit schaamte verzwijgt waar je je schuldig over voelt, dan voel je je nóg schuldiger, want we leven in een bekenteniscultuur, waarbij openhartigheid geldt als vrijheid en geheimen verdacht zijn. Maar hoe zit het dan met de vrijheid om geheimen te koesteren? Om daar antwoord op te geven maakt Loontjens behendig gebruik van inzichten van Foucault, Freud, en het Oudgriekse begrip ‘parrhèsia’, dat zoveel als ‘vrijsprekendheid’ betekent, om een kritiek te formuleren op de katholieke biecht en de moderne selfiecultuur. Het inzicht dat schuldgevoel niet slechts een particuliere eigenschap is van Loontjens, maar een gevolg van maatschappelijke machtsstructuren, geeft haar boek een urgentie en diepgang die veel verder gaat dan de kerstanekdote in eerste instantie doet vermoeden.

Schuldgevoel en verzoening
Maar wat is schuldgevoel nu precies? Wie in Schuldig een heldere definitie verwacht te lezen, komt bedrogen uit. De zelfanalyse van Loontjens’ schuldgevoel is eerder een literair-filosofische dan een analytisch-filosofische. We lezen geen noodzakelijke-en-voldoende voorwaarden, geen grensbepalingen, geen definities. Rechtsfilosofische of moraalfilosofische discussies over schuld en verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld over de vraag ‘wanneer is een misdadiger schuldig aan de misdaad?’, komen in dit boek nauwelijks aan de orde. Misschien was het interessant geweest als Loontjens deze wegen wel had bewandeld. Ik miste in Schuldig namelijk wel een beetje de stellingname die je van een filosoof mag verwachten. Ik zou graag lezen dat we schuldgevoel allemaal verkeerd begrijpen en dat Loontjens een radicaal nieuwe schuldgevoeltheorie voorstelt. Of dat we volgens haar potverdorie eens moeten ophouden met op geniepige wijze onze medemensen een schuldgevoel aanpraten. Een scherp betoog dat een spannend standpunt onderbouwt, zoals je dat in veel goede filosofieboeken aantreft. Loontjens’ conclusie is eerder zoet dan spannend: ze weet zich met haar schuldgevoel te verzoenen, door het te erkennen als een onuitwisbaar onderdeel van haar bestaan. Dat is mooi, maar wat moet ik als lezer daar nu mee? Mij verzoenen met mijn eigen schuldgevoel? Niks ervan! Na het lezen van de hoofdstukken waarin Loontjens de machtsstructuren die achter schuldgevoel schuilgaan blootlegde, ben ik eerder geneigd mij te verzetten tegen slinkse schuldaanpraters!

Schuldgevoel en schaamte
Maar deze kritiek is misschien niet helemaal eerlijk, en daar voel ik mij al schuldig over. Loontjens’ verzoening is wel degelijk een daad van verzet tegen sociale machten die de schuld voor van alles en nog wat op de schouders van het individu laden. Loontjens verandert misschien de wereld niet, maar heeft in elk geval de macht over haar eigen schuldgevoel verkregen. Ook in filosofisch opzicht levert de zelfanalyse van Loontjens iets op. Geen heldere definities, misschien, maar toch verkent ze grensgebieden. Het kerstprobleem vormt daarvoor een mooie ingang. Loontjens zou graag haar moeder blij willen maken, zeker met kerst, maar dat doet ze niet. Daarvan heeft ze geen spijt – het is een welbewuste en legitieme keuze – maar ze voelt zich wel schuldig. Daarmee hebben we een eerste onderscheid te pakken: schuldgevoel is niet hetzelfde als spijt hebben. Zo onderscheidt ze schuld ook van schaamte: schuldgevoel is een gevoel van tekortschieten, schaamte heeft te maken met de blik van een ander. Loontjens’ methode is verhalend, literair en anekdotisch, maar net zo helder en inzichtelijk als het betoog van een analytisch filosoof. De grote filosofische inzichten die het boek te bieden heeft, maakt Loontjens toegankelijk door ze te verbinden aan een klein persoonlijk verhaal dat begint met een herkenbaar en ongemakkelijk kerstdilemma. Het verhaal over Loontjens en haar familie loopt langs lijnen van schuld en tekort. Maar de schuldgevoelens van haar familieleden zijn ook het gevolg van mooie morele eigenschappen, zoals verantwoordelijkheidsgevoel en betrokkenheid. Na het lezen van Schuldig begrijpt de lezer veel meer van schuldgevoel dan ervoor, en dat is te danken aan de verhalende kracht van Loontjens’ vertelling. In de eerste plaats is Schuldig dan ook een literaire prestatie. Ook in filosofisch opzicht levert Loontjens wat ze belooft, al had de doorgewinterde filosofielezer iets meer stellingname gelust.

—

Eerder verschenen op ifilosofie