Een opsomming van tekortkomingen

Verplichte kost voor narcisten die kinderen overwegen

[Recensie] Halverwege de debuutroman van de voor mij onbekende Ine Boermans (1976) kon ik me niet langer bedwingen. Snel googelen naar deze auteur om te ontdekken hoe autobiografisch dit boek is, googelen om te kijken hoe ongelukkig ze wel moet zijn. Want Een opsomming van tekortkomingen is een relaas over een ongelukkige jeugd, en niet zomaar een ongelukkige jeugd, een echt zwaar ongelukkige jeugd. En we weten allemaal hoe onze jeugd kan doorspelen in het verdere leven… Gelukkig werd ik snel gerustgesteld. Op de website van de auteur lezen we dat de auteur met man en kinderen in Groningen woont. Ze heeft een carrière in de kunsten achter de rug en gaandeweg de afgelopen vijf jaar ontpopte ze zich als schrijver. Ze publiceerde sindsdien essays en korte verhalen in De Gids, hard/hoofd, Papieren Helden en Tirade. Boermans, zo lijkt het, heeft haar vermoedelijk ongelukkige jeugd weten om te buigen naar een leven dat de moeite waard is. Op de achterkant van de roman staat een foto van de auteur. Ze kijkt je doordringend aan, een zowel sterke als kwetsbare vrouw. Dit boek schrijven heeft ongetwijfeld geholpen. Mooi. Later zie ik dat deze info ook op de binnenflap staat. De lezer moet duidelijk gerustgesteld worden.

En nu ligt daar haar debuut, Een opsomming van tekortkomingen. Waarom ik denk dat het sterk autobiografisch moet zijn? De vaak nare maniertjes waarmee de vader van hoofdpersoon Lot zijn dochter behandelt, zijn zo gruwelijk dat je dat haast niet kunt verzinnen. Bij de scheiding als Lot vier jaar, is wordt ze aan haar moeder toegewezen. De vader oefent de jaren daarna een waar terreurbewind uit om het meisje, als ze twaalf is en ze mag kiezen bij wie ze wil wonen, voor hem te laten kiezen. En als ze eenmaal bij hem woont mag er niets, kan er niets, doen hij en zijn nieuwe vrouw er alles aan om Lot te vernederen en klein te maken. Zijn vrouw zegt letterlijk:

“Ach ja, het kinderego. […] Kinderen moeten vroeg leren over hun ego heen te stappen, het kan beter losgelaten worden, dat kinderego, of gebroken,” (p.70).

Op alles is commentaar, op hoe ze de kaasschaaf hanteert, op hoe ze zich kleedt, op haar eerste vriendje. “Kom je uit een achterbuurt,” vragen ze hem als hij woord ‘slacouvert’ niet kent.

Met haar moeder had ze wel altijd een goede band. Als haar moeder sterft, Lot is dan 18, is het verdriet compleet. Ze woont dan net op zichzelf. Vanaf dan ontwikkelt vader een nieuwe strategie om haar dochter te treffen. Om de zoveel tijd stuurt hij haar een brief, handgeschreven, waarin hij vertelt wat voor goede vader hij toch wel niet voor haar is geweest en dat hij nu zo teleurgesteld in haar is, dat hij haar niet meer wil zien. In elke brief komt voor dat hij sardientjes voor haar op een boterham prakte. Natuurlijk houdt ze helemaal niet van sardientjes.

Nu zijn er honderden boeken geschreven over nare ouders en het fenomeen van de ongelukkige jeugd. Waarom is dit dan zo’n bijzonder boek? Dat heeft zondermeer met de stijl te maken. Het boek bestaat uit ultra korte hoofdstukjes verdeeld over drie thema’s: brieven aan haar overleden moeder die Lot als enig kind consequent met ‘je lievelingskind’ ondertekent, gesprekken met haar psycholoog die haar adviseert om te gaan schrijven én beschrijvingen van haar nare vader uit haar jeugd en uit het heden. Maar die korte stukjes zijn nog niet wat het bijzonder maakt, dat is de droogkomische toon waarop alles is geschreven. Een opsomming van tekortkomingen is ondanks al het verdriet ook een boek om te lachen. Een voorbeeld:

“Je hebt mensen die om de zoveel tijd hun huwelijkse beloftes hernieuwen, mijn vader hernieuwt om de zoveel tijd zijn besluit om mij niet meer te willen zien,” (p.81).

Of

“Ik erfde van mijn moeder een antwoordapparaatbericht, een cassettebandje met de stem van mijn moeder, een karakteristieke neus, een opstaand kinnetje en de bijna onbedwingbare drang om een champagnefles op mijn vaders hoofd kapot te slaan,” (p.148).

Een opsomming van tekortkomingen is verplichte kost voor narcisten die kinderen overwegen. Op elk pagina staat het advies te lezen: “doe het niet”. En voor de mensen die nog steeds worstelen met hun ouders: lees het boek. Je voelt je direct stukken beter. Het ligt niet aan jou.

—

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Het digitale literaire tijdschrift Papieren helden heeft in februari een actie met Een opsomming van tekortkomingen. Papieren helden brengt iedere maand een tiental nieuwe verhalen en probeert daarmee de ruimte tussen lezer en verhaal zo klein mogelijk te maken. “We duiden de verhalen niet. Het is een gezamenlijk kunstwerk waarin je als lezer kunt ronddwalen en zelf ontdekkingen doen, een soort moodboard waarin de taal centraal staat. De lezer wordt onderdeel.”
Als je nu lid wordt, krijg je een gesigneerd exemplaar van Een opsomming van tekortkomingen cadeau en ben je één van de eerste lezers van dit bijzondere debuut. Klik hier voor meer info.

Erfenis van een verscheurde jeugd

[Recensie] Een opsomming van tekortkomingen trapt af met een scène waarin Lot een afspraak heeft bij de psycholoog. Ze heeft last van paniekaanvallen en associeert de basale dingen in haar leven met gruwelijkheden als Duitse concentratiekampen, vastgevroren sledehonden, beren met verbrande voetzolen of varkens die worden doodgeknuppeld.

“‘Waar zou het volgens jou vandaan kunnen komen?’ vraagt hij.
‘Ligt het niet altijd aan je jeugd?’ antwoord ik.”

Regelmatig krijgt Lot beelden op haar netvlies, gruwelijke beelden, waarbij ze in één oogopslag weet wat er speelt. Dit is precies wat Boermans ook met de lezer doet. Zonder iets letterlijk te benoemen, schetst ze de situatie waarin ze verkeert. Haar manier van schrijven zet je er meteen toe aan te visualiseren, ze zet de beelden als het ware rechtstreeks over op het netvlies van de lezer.

De ‘psych’ denkt dat ze te empathisch is, “maar ook weer niet dat je denkt: wow dat is veel”. Een eigenschap die ze overduidelijk niet van haar vader heeft geërfd.

In korte, soms ultra korte fragmenten springt het verhaal heen en weer tussen heden, verleden en de gesprekken bij de ‘psych’. Daartussen staan cursiefjes aan haar moeder, waarin Lot aangeeft dat ze haar mist, vertelt over dagelijkse beslommeringen en haar hart lucht over haar vader. Al deze lagen maken het verhaal van Lot steeds completer. Geen idee of de auteur deze naam bewust heeft gekozen, maar het zou zo maar eens als speaking name bedoeld kunnen zijn. Boermans grijpt je met haar lucide schrijfstijl en bondige, scherp geformuleerde zinnen bij je lurven, raakt je in je ziel, maar weet de treurige situaties met luchtigheid en een flinke portie sardonische (galgen-)humor te larderen. Zo grappig, maar tegelijkertijd zo schrijnend dat het haast gênant voelt om te lachen om haar geestige ondertoon.

Als Lot vier jaar oud is scheiden haar ouders. Met haar moeder trekt ze van kutdorp naar kutdorp met een uitstapje naar haar eigen (niet zo erg kut-) dorp en een kleine kutstad”, en op de dorpse scholen wordt ze gepest, omdat ze een vreemde eend in de bijt is. Haar overheersende, zelfingenomen vader is continu bezig een wig te drijven tussen haar en haar moeder. Hij prent haar in dat ze bij hem beter af is en dat ze op haar twaalfde voor hem zal kiezen. Alles wat er misgaat, plaatst hij buiten zichzelf, buiten zijn eigen schuld en projecteert het steevast op zijn dochter. Zijn explosieve boosheid en even onvoorspelbare toegeeflijkheid daarna verwarren haar. Zijn houding jegens zijn dochter is er een van aantrekken en afstoten.

Tegen de tijd dat haar twaalfde verjaardag nadert, plast ze ineens vaak in bed. Moeder maakt zich zorgen, vader kleineert haar. Toch krijgt hij het voor elkaar dat ze bij hem en haar stiefmoeder komt wonen.

“Bij mijn vader ging het ondertussen niet erg goed. Opvoeden was een stuk minder gemakkelijk dan hij had gedacht. Daarbij viel ik nogal tegen.”

De fouten die haar moeder heeft gemaakt kan Lot haar vergeven – ze spiegelt zich aan haar moeder -, het eisende gedrag van haar vader verwart haar steeds meer. Hij blijft haar tergen tot op het bot en weet haar steeds meer tekortkomingen toe te dichten. Voor Lot is het niet meer te doen om haar huidige leven los te zien van de verscheurde jeugd die niet direct overliep van veel vaderlijke liefde.

”’Ik ben toch wel blij dat je toegeeft dat ik gelijk had wat betreft het goed gebruiken van de kaasschaaf’, zei mijn vader als ik mocht komen eten. ‘Dat je inziet dat je dat altijd fout hebt gedaan en begrijpt waarom ik er zo boos over werd.’
Zelf had ik geen herinnering aan het wel of niet goed gebruiken van de kaasschaaf. Toch knikte ik schuld bewust.”

Zo blijft het kind, ondanks alles, trouwhartig aan beide ouders. Totdat de laatste druppel de emmer doet overlopen, wanneer ze zelf een gezin heeft.

Rauw, schurend en pijnlijk, vol intens verdrietige humor. Een overtuigende debuutroman.

—

Eerder verschenen op Tzum en Met de neus in de boeken

Monsters in je hoofd          

[Recensie] Lot komt bij haar nieuwe psych, een man met een vriendelijk vierkant hoofd. Op het moment dat we dit lezen, weten we nog niet dat Lot heel wat meegemaakt heeft, haar moeder een oude hippie en haar vader een manipulatieve lulhannes is, en zij tussen die twee krachten figuurlijk gemangeld wordt.

De psych wil weten waarom ze komt. Omdat ze visioenen heeft, zoals wanneer ze de was staat te vouwen denkt: “die arme mensen stonden ook gewoon de was te vouwen voor ze de volgende dag samen met hun kinderen werden vergast in Auschwitz.”

Na enig peinzen zegt de psych: “Was het niet veel verder dan één dag rijden met de trein, Auschwitz?”

Lot noemt een ander voorbeeld: “Als ik worst eet, dan denk ik aan al die varkens die worden doodgeknuppeld.”

Psych weer: “Worden varkens doodgeknuppeld? Ik dacht dat knuppelen meer iets voor zeehondenbaby’s was?” Dit soort droge humor tilt het op zich trieste verhaal boven het doorsnee klaagverhaal uit, terwijl het wel degelijk binnenkomt.

Naast de humor valt het sterke gebruik van de taal op. In enkele woorden zet Boermans een helder of zeer schrijnend beeld neer, zoals weer over Lots visioenen: “de beren die aan een korte ketting van de ene voet op de andere springen omdat hun beschadigde poten zo’n pijn doen.” Zo’n simpel zinnetje dat pijn, verdriet, medelijden en uitzichtloosheid opwekt – dan kun je schrijven. Het beeld van dansende beren bleef deze recensent in elk geval nog lang daarna kwellen.

De absurdistische bezoekjes aan de begrijpend meeknikkende therapeut die nul opzienbarende conclusies trekt uit Lots getormenteerde zielenroerselen is de ene verhaallijn. De tweede is het contact met Lots moeder. Dat verloopt door korte briefjes, waaruit Lots moeder materialiseert als een iets te vrijgevochten, wilde, onverantwoordelijke, eigenlijk ronduit onbetrouwbare moeder. Boermans houdt hier goed maat. De briefjes zijn afwisselend genoeg om te willen lezen en geven de informatie in behapbare brokjes door, zodat de lezer een steeds beter beeld krijgt van haar feitelijk egoïstische moeder.

Het derde element is Lots contact met haar vader. Nodeloos te zeggen dat ook dat verre van soepel gaat. De man is een narcistische, egoïstische botte eikel met een opvliegend karakter. Als het tussen hem en Lots moeder niet goed meer gaat, en hij op zichzelf woont, probeert hij Lot aan zijn kant te krijgen. Dat gaat er subtiel aan toe:

“Elk weekend bij hem was een aaneenschakeling van tegenstrijdigheden waarin mijn loyaliteit flink op de proef gesteld werd.
Hij legde me uit dat ik beter bij hem kon wonen. Dat hij stabieler was en in staat om een vaste relatie te hebben. Dat hij een baan had, meer centjes en gewoon all-over een betere persoon was dan mijn moeder. Hoger opgeleid, minder emotioneel, sterker in opvoeden. Maar verder geen slecht woord over mijn moeder, want zo was hij niet. Niets dan lof.”

Papa trouwt met een andere, daarna stiefmoeder, maar is zo attent om zijn dochter met enige regelmaat brieven te sturen. Daarin herhaalt hij zijn ‘ik heb altijd zo goed voor je gezorgd, je moeder is een nul’–riedel. Tussen al dat geweld moet de arme Lot zich staande zien te houden. Toch gaat het langzaam beter met haar als ze begint met haar belevenissen op papier te zetten. Dat doet ze zo goed, dat we nu haar wonderlijk tenenkrommende geschiedenis kunnen lezen en er – voorzichtig – om kunnen lachen. In de hoop dat het inderdaad beter gaat met Lot.

—

Eerder verschenen op Nico’s recensies