"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Inferno

Woensdag, 18 maart, 2020

Geschreven door: Max Hastings
Artikel door: Evert van der Veen

Gewone mensen in WO II

“Dit boek gaat in de eerste plaats over menselijke ervaringen,” zo opent dit lijvige boek dat een breed beeld schetst van de Tweede Wereldoorlog. Max Hastings – Brits historicus, journalist en documentairemaker – wil vooral laten zien “wat het conflict betekende voor tal van gewone mensen in vele samenlevingen, die er actief dan wel passief bij betrokken waren,” pag. 10. Er komen dan ook veel uiteenlopende mensen aan het woord, vooral in brieven die zij aan hun man of vrouw hebben geschreven of in dagboeken en gesprekken die plaatsvonden. Zo krijgt dit boek z’n levendigheid en menselijk karakter. De hoofdstukken worden dan ook gekenmerkt door veel citaten, reacties en ervaringen van mensen. Op deze wijze schetst Hastings een goed tijdsbeeld en komen we dicht bij mensen te staan die destijds de gebeurtenissen meemaakten. We horen hoe zij dit beleefden en voelen hun zorg, verdriet, ontreddering, angst, verbijstering, wanhoop.

In 26 hoofdstukken, waarin per hoofdstuk steeds een zekere afronding plaatsvindt, wordt in chronologische volgorde het verhaal van deze oorlog verteld waarin de aandacht voor het grootste deel uitgaat naar Europa maar ook Rusland, het noorden van Afrika en Azië uitgebreid worden belicht. De hoofdstukken zijn steeds overzichtelijk van lengte en omvatten meestal 30 – 40 pagina’s.

Door de nadruk op mensen is de schrijver selectief in militaire details en dat is goed want anders zou het boek onleesbaar zijn geworden. Uiteraard beschrijft Hastings de vele militaire operaties maar hij vindt daarin de balans zodat het voor de lezer interessant blijft. Een aantal heldere kaartjes laat belangrijke troepenbewegingen zien.

Hier en daar brengt de auteur iets van zijn eigen opvatting naar voren of trekt hij een conclusie zoals op pag. 41 na de Duitse inval in Polen: “Na de val van Polen wachtte de wereld verbijsterd af wat er nu ging komen,” pag. 41.

Heaven

In dit allesomvattende boek komen ook aspecten naar voren die vaak wat onderbelicht blijven zoals de Russische inval in Finland, een bloederige oorlog met grote verliezen. Ook de geallieerde opmars in Italië was zwaar en ging gepaard met hevige strijd waar de bevolking zwaar onder heeft geleden. Zo moest ook dit volk een hoge prijs voor de Europese bevrijding betalen, iets wat vaak niet zo duidelijk naar voren komt. Het is dan ook de verdienste van Hastings dat hij al deze aspecten belicht.

Het mondiale aspect van dit boek valt ons Nederlanders vooral op wanneer de meidagen van 1940 worden beschreven. Uiteraard wordt de inval in ons land beschreven maar de aandacht voor Nederland is beperkt. De nadruk valt duidelijk op de Duitse troepenbewegingen naar Frankrijk, doel van de aanval. Dit land raakt vervolgens volledig ontredderd, steden als Chartre en Reims lopen leeg; er sloegen 8 miljoen mensen op de vlucht.

In ieder hoofdstuk maakt de auteur min of meer de balans op en beschrijft wat de strijd in dit onderdeel de diverse partijen heeft opgeleverd en de verliezen die er zijn geleden. Gezien de menselijke insteek van het boek komen zeker de vaak dramatische gevolgen voor de burgerbevolking ingrijpend naar voren. Steeds weer blijkt dat gewone mensen die niet om deze oorlog hebben gevraagd daar het meest onder lijden.

Hoewel de schrijver vooral de feiten laat spreken, geeft hij hier en daar ook zijn oordeel over militaire leiders en de door hen gekozen strategieën. De mening van Hastings is terughoudend en evenwichtig maar desondanks ook kritisch waar dit nodig is. Menige strijd is vooraf kansloos of blijkt achteraf zinloos te zijn. Dergelijke zinnen geven de lezer houvast in dit boek. Zo zegt Hastings over de Slag om Engeland: “De Duitsers voerden de Slag om Engeland met een verbluffende incompetentie, gebaseerd op arrogantie en onwetendheid” en over de Duitse inval in Rusland schrijft hij: “Achteraf is de tweede week van oktober 1941 aangewezen als het omslagpunt van de crisis,” pag. 191 en “Hitlers luchtaanval op Groot-Brittannië was na de inval in Rusland de grootste blunder van de oorlog,” pag. 122.

Het niet-slagen van deze manoeuvre – waar de wereld nog steeds dankbaar voor mag zijn – is van vérstrekkende invloed geweest op de rest van de oorlog die desondanks nog lang zou duren en vele mensen in de ondergang zou storten. Maar: “De rest van de oorlog vervulden degenen die verantwoordelijk waren voor de economische en industriële planning van Duitsland hun rol in het besef dat een strategisch succes niet meer haalbaar was,” pag. 193.

De beschrijving van het beleg van Leningrad gaat elk voorstellingsvermogen te boven; er vond zelfs kannibalisme plaats. Zowel van Duitse als Russische zijde was men meedogenloos. “Het Sovjetoptreden kan alleen als minder barbaars dan dat van de nazi’s worden beschouwd omdat het niet zo’n enorme gruweldaad behelsde als de Holocaust,” pag. 213.

De militaire en economische energie die deze oorlog in Rusland van Duitsland vergde en de onderschatting van deze strijd werd door sommigen als funest beschouwd. De Duitse generaal Halder schreef in zijn dagboek: “De aanhoudende neiging om de mogelijkheden van de vijand te onderschatten, neemt zo langzamerhand groteske proporties aan,” pag. 353. Rusland moest het hebben van z’n massale en onverzettelijke troepen en grote hoeveelheden materieel maar wist daarmee uiteindelijk de Duitse legers terug te drijven.

Een ander omslagpunt was de Japanse aanval op Pearl Harbour in 1941 waardoor Amerika zich in de strijd mengde en de verdeelde bevolking zich ineens achter de president stelde en bereid was om mee te doen aan de oorlog. John Steinbeck schreef aan een vriend: “De aanval, wat hij uit tactisch oogpunt ook mag hebben opgeleverd, was een mislukking omdat hij het land verenigde,” pag. 231.

Interessant zijn de meer thematische hoofdstukken zoals Leven met oorlog waarin militairen en mensen – vooral vrouwen – die thuis achterbleven naar voren komen. De lezer vraagt zich op een gegeven moment af wanneer de Holocaust ter sprake komt maar daar is – weliswaar wat aan de late kant – aandacht voor in hoofdstuk 20 Slachtoffers.  Van heel andere orde is het thematische hoofdstuk Oorlog in de lucht waarin Hastings stilstaat bij de rol van piloten in de oorlogen, hun stress tijdens bombardementsvluchten en hoe de gevolgen daarvan beleefden.

Men kan Hastings overal goed volgen in zijn analyses maar zijn conclusie van D-day doet toch niet helemaal recht aan de intensiteit van deze operatie en de hevige strijd op Omaha-beach wanneer hij concludeert: “De slag op D-day kostte slechts 3000 Britse, Amerikaanse en Canadese levens, een minimale prijs voor een beslissende, strategische operatie,” pag. 605. Het is een wat ongelukkige formulering.

Boeiend is de beschrijving van de oprukkende geallieerde legers vanuit Normandië waarin de sfeer, de gevechtstechniek en de bewapening van geallieerde en Duitse zijde krachtig worden beschreven. Operatie Market Garden (de slag om Arnhem in september 1944) wordt – helaas terecht – beschreven als een strategische misser die men had kunnen voorzien. Generaal Patton speelde hierin een doorslaggevende maar fatale rol. Het Ardennenoffensief in het najaar van 1944 is voor de geallieerden weliswaar zwaar maar ondermijnt het Duitse leger zoals Hastings vaststelt: “De Slag om de Ardennnen putte Hitlers pantserreserves uit en bespoedigde daarmee de Duitse nederlaag, en daarbij was de Duitse bevolking het kind van de rekening,” pag. 669.

Niet zo bekend maar hevig is de strijd om Boedapest en hetgeen zich hier heeft afgespeeld. De laatste maanden, waarin Duitsland moest worden bevrijd, waren hevig voor de Duitse bevolking: “In de laatste vier maanden van de oorlog kwamen meer Duitsers om dan in de hele periode 1942 – 1943,” pag. 689.

De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki stonden niet op zichzelf maar vormden het slotakkoord in een reeks intensieve bombardementen op Japanse steden, bedoeld om het moreel te breken en in dit opzicht vergelijkbaar met de bombardementen op Duitse steden.

In het laatste hoofdstuk blikt Hastings terug op de mensen aan beide kanten van de strijd: Overwinnaars en overwonnenen is dan ook de titel. Beide partijen worden getypeerd en hun militaire leiding wordt beoordeeld. Aantallen slachtoffers worden genoemd.

Een omvattend, indrukwekkend en leesbaar boek!

De Leesclub van Alles

Boeken van deze Auteur: