Het Midden-Oosten in één boek
Er was me eens gezegd dat als je iets zocht dat de hele geschiedenis van het Midden-Oosten voor je samenvatte, je het boek van Peter Mansfield moest hebben, A History of the Middle East. “De Mansfield”: het klonk alsof het een begrip was. Toevallig zag ik het boek, toen ik naar Curaçao ging, op Schiphol liggen. Het was een vorig jaar geactualiseerde editie, dus ik nam het mee voor de lange vlucht.
Ik had grote moeite met het eerste hoofdstuk, dat over de Oudheid gaat. In vijftien bladzijden telde ik tweeëntwintig feitelijke onjuistheden. Zoals wel meer historici kon ook Mansfield, als het gaat om oude geschiedenis, niet ontdekken waar zijn handboekkennis verouderd was. Teleurgesteld liet ik het boek wat het was, en dat was jammer, want zo snel het de Oudheid heeft verlaten, blijkt “de Mansfield” zijn reputatie waar te maken.
In het tweede hoofdstuk zijn we al aangekomen bij het jaar 1800 en wordt het interessant: Napoleons verblijf in Egypte en zijn veldtocht door Palestina is een van de fascinerendste verhalen die ik ken, en Mansfield vertelt het met smaak en gevoel voor sprekende details. Hij verwijst bijvoorbeeld enkele keren naar een Arabische auteur, Al Jabarti, die een beschrijving heeft gegeven van het leven in Egypte tijdens het Napoleontische intermezzo. Die kroniek zal ik zeker eens gaan lezen.
In de volgende hoofdstukken behandelt Mansfield de carrière van Muhammad Ali, de Arabische Renaissance van de negentiende eeuw en de Ottomaanse reactie daarop, de tanzimat-hervormingen. Ik kende de materie oppervlakkig maar was blij het nu eens systematisch te lezen. Een interessante eye opener was de observatie – achteraf heel voor de hand liggend – dat het Ottomaanse Rijk, doordat het in de negentiende eeuw steeds meer gebieden in Europa verloor, steeds islamitischer van aard werd.
Het hoofdstuk over de Britse heerschappij in Egypte tussen 1882 en 1914 was geheel nieuw voor me, waarna de hoofdstukken over de situatie rond 1900 een mooie momentopname boden van hoe het Midden-Oosten eruitzag aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. De hoofdstuktitel “The Sick Man Dies” verdient een prijs.
De twintigste eeuw biedt uiteraard de geschiedenis van de mandaatgebieden waarmee de Fransen en Britten probeerden de situatie naar hun hand te zetten. De vondst van olie en het zionisme veranderden echter alles, en na de Tweede Wereldoorlog is er dan het drama van de eerste Arabisch-Israëlische oorlog.
Het was de tijd waarin er verschillende initiatieven waren om de Arabieren te herenigen en de oude grandeur weer te herstellen. Alleen: zelfs over de eenheid bestond verdeeldheid. Zo was er de Egyptische leider Nasser, die samenwerkte met Syrië, Jemen en Libië, maar hij werd met wantrouwen bezien door Jordanië en Irak. Er was de Baath-partij van Michel Aflaq, die weer ruzie had met Nasser. Op de achtergrond speelde de Koude Oorlog, maar veel belangrijker was – kreeg ik het idee – dat er allerlei oude spanningen waren die men niet wist te overwinnen. (Wie, zoals in sommige rechtse kringen, “de” islam of “de” Arabische wereld beziet als een eenheid, heeft iets grondig niet begrepen.)
Arabische verdeeldheid is zeker de achtergrond van de eindeloze reeks conflicten in Libanon, waar elke Arabische staat wel een partij te steunen en een partij te bestrijden had. Zoals bekend eindigde het conflict met de doorbraak van het islamitische fundamentalisme: Israël versloeg de PLO en kreeg er de Hezbollah voor terug. De verdeeldheid van de Arabische wereld toonde zich ook enkele jaren later, toen Irak betrekkelijk geïsoleerd kwam te staan tegenover een door de Amerikanen geleide coalitie van Arabische landen. Weer een andere vorm van verdeeldheid was die over de houding tegenover Israël, waarmee sommige Arabische landen wel en andere niet samenwerkten.
De laatste twee hoofdstukken van het boek zijn geschreven door Nicolas Pelham. Het eerste beschrijft hoe de VS in het midden van de jaren negentig enig succes hadden bij het herordenen van het Midden-Oosten. De kogels waarmee Rabin werd vermoord en de opkomst van Al Qaida maakten een einde aan deze illusie.
De laatste ontwikkelingen zijn moeilijk samen te vatten, maar in elk geval is de versplintering van de Arabische wereld doorgegaan en zijn er andere, transnationale identiteiten voor in de plaats gekomen. Pelhams interpretatie van “the surge”, waarmee de Amerikanen Irak in rustiger vaarwater brachten, was nieuw voor mij: de shi’ieten daar hadden de soennieten vernietigd, zodat de rust in feite die is van een kerkhof. Een tweede interessante observatie was dat het millenialisme van de Iraanse president Ahmedinejad was beïnvloed door soortgelijke ideeën van president Bush en het shi’itische “leger van de mahdi” dat enige tijd in Irak actief was.
Kortom, een fijn boek, waar je iets van opsteekt, en dat dingen die je wel weet aanvult met nieuwe informatie. Dat Amerika minder belang stelt in het Midden-Oosten, was me niet onbekend: het land heeft nu immers schaliegas en kan zich veroorloven dat de olievelden in andere handen vallen. Wat ik niet wist, is dat Amerika’s verminderde belangstelling nu al leidt tot minder anti-Amerikanisme.
De geactualiseerde versie dateert van een half jaar geleden. Terwijl ik dit schrijf, komt het bericht dat het zoveelste Palestijns-Israëlische overleg is gestrand, en ik vraag me al een tijdje af waarom Amerika in dat vredesproces belang blijft stellen. Mijn theorie is dat we veel dichter bij een overeenkomst zijn dan men kan toegeven; anders zou Kerry zijn politieke kapitaal er niet zo volledig op hebben ingezet. Tja, of dat zo is, dat staat natuurlijk weer niet in zo’n boek.
Er staat ook nog niets in over de onderhandelingen over het Iraanse kernprogramma. Wie weet hoor ik daar ter plekke meer over – zaterdag vertrek ik voor twee weken naar Teheran, Tabriz, Shiraz en Isfahan. Ik denk niet dat er op deze kleine blog veel zal gebeuren, maar met deze recensie hebt u in elk geval een boek waar u plezier aan zult beleven.
