Het begon met en rond de Noordzee
De Noordzee doet zijn gore golven dreunen
En laat ze op ’t strand in lange lijnen breken.
Zijn voorjaarswater marmren groene streken
En schuim en zwart waaronder schelpen kreunen.
[Recensie] De Nederlandse dichter Albert Verwey (1865 – 1937) schetst het herkenbare, grauwe beeld dat velen van de Noordzee hebben: een brute, kleurloze en verder onbeduidende plas. Precies dat idee probeerde de Britse journalist en historicus Michael Pye bij de stellen in zijn boek Aan de rand van wereld – hoe de Noordzee ons vormde. Volgens hem is de Noordzee veel meer dan het grijsgroene zilte nat tussen stranden en heeft ze een turbulente, maar schitterende geschiedenis.
Die geschiedenis situeert hij vooral in de Middeleeuwen, een tijdvak dat doorgaans omschreven wordt als donker, chaotisch en over het algemeen vrij dodelijk. De hele periode tussen de val van het Romeinse Rijk en de Renaissance lijkt één grote janboel van barbarij, verval en achteruitgang. Dat foute beeld is volgens Pye ontstaan omdat we de Middeleeuwen door de bril van de Renaissance bekijken. In die lezing van de geschiedenis geldt de Middellandse Zee als de plaats waar de beschaving werd herontdekt.
Pye verschuift die focus naar de geschiedenis van het Noordzeegebied, van de vroege Middeleeuwen tot de aanzet van de Gouden Eeuw (waarmee hij wel erg veel hooi op de vorsende vork neemt). De historicus wil aantonen dat de onherbergzame ‘rand van de wereld’ – waar onder meer het Bijbelse zeemonster Leviathan leefde – veel meer betekend heeft voor de geschiedenis dan algemeen wordt aangenomen. Meer zelfs: volgens Pye heeft de Noordzee ons gemaakt tot wie we zijn. Of zoals Pye het zelf zegt:
“Dit is niet het gebruikelijke verhaal over vage gevechten, allerlei koningen en de verspreiding van het Christendom. Hier wordt verteld hoe het denken van de mensen ingrijpend veranderde onder invloed van de voortdurende contacten over het water. Deze koude, grijze zee maakte in een tijd van duisternis de moderne wereld mogelijk.”
De diverse handelsroutes en kustgebieden van het Noorden vormen de originele invalshoek van het boek. Elk van de twaalf hoofdstukken speelt zich af op een verschillende locatie en in een specifiek tijdvak. Elk deel is opgebouwd rond een bepaald thema (geloof, handel, natuurgeweld, mode, liefde, onderwijs, enz.). Slechts één hoofdrolspeler keert terug in alle hoofdstukken: De Noordzee, als broodnodig uitwisselingsplatform voor ideeën, geloofsovertuigingen en wetenschappelijke vernieuwingen.
Zo komen onder meer de Vikingen aan bod, maar ook Friese handelaars, Vlaamse vissers, Scandinavische krijgers, Duitse hanzeleden, spionnen, pestlijders en Brugse begijnen passeren de revue. Elk van hen zette op een bepaalde manier stappen in de richting van onze hedendaagse maatschappelijke, monetaire, justitiële en educatieve systemen.
De sterkte van Pye’s werk schuilt in de geslaagde combinatie van levendige vertelkunst en een indrukwekkende hoeveelheid bronmateriaal. Hij vervalt nooit in saaie, historische hoofdlijnen maar duidt alles met concrete verhalen en smeuïge anekdotes, zoals die over John Rykener, een Londense man die zich geregeld als vrouw verkleedde en een lange rij geestelijken wist te verleiden tot de betaalde liefde:
“In Oxford (…) werkte hij in een nabijgelegen moeras drie ‘nietsvermoedende’ academici af, en in Burford volgden nog twee franciscanen en een karmeliet. (…) In Beaconsfield verleidde hij ‘als man’ een zekere Joan en ‘als vrouw’ twee buitenlandse franciscanen. Hij beweerde heteroseksueel zeer actief te zijn met nonnen ‘en vele andere vrouwen, al dan niet getrouwd’ en hij kon de priesters niet tellen die het met hem hadden gedaan.”
Net in vele verhalen en ankedotes zit ook een moeilijkheid: als lezer moet je namelijk zelf het overzicht zien te bewaren, om zo een interculturele vergelijking van de verschillende thema’s te kunnen maken. Pye vertelt aan een razend tempo verder, maar het leggen van verbanden en het trekken van conclusies laat hij aan de lezer over. Als je die draad even kwijt bent, kan het boek nogal ‘hak op de tak’ overkomen.
Aan de rand van de wereld is al door velen geprezen als ‘geschiedenis op zijn best’, net omwille van de verhalende, anekdotische stijl. Historische personages zoals Erik de Rode of Willem de Veroveraar worden vakkundig tot leven gebracht. Voor gespecialiseerde historici kan die aanpak wellicht wat vrijblijvend of ‘kort door de bocht’ overkomen, maar in z’n totaliteit weet Pye overtuigend aan te tonen dat onze modern wereld in sterke mate schatplichtig is aan de ontwikkelingen die zich tussen 700 en 1700 rondom de Noordzee voordeden.
—
Eerder verschenen op https://vreemderdanfictie.wordpress.com
