Een meisje dat gebukt gaat onder een opmerkelijke gave
In klaagt de Argentijnse Dolores Reyes niet alleen het hedendaagse geweld aan, maar gaat ze ook op zoek naar verbinding.
[Recensie] Wanneer juf Ana op een dag zomaar verdwijnt, maken niet alleen haar collega’s en de schooldirectie zich zorgen, ook de kinderen laat het duidelijk niet koud. In zoverre zelfs dat een van hen in een hoekje een tekening gaat zitten maken die nadien veel stof doet opwaaien: juf Ana, naakt, zittend op de grond met haar armen achter zich aan een pilaar gebonden, schuin opzij gezakt en de benen wijd open. Op de achtergrond zijn letters te onderscheiden: PANDA. Nadat een conciërge het meisje en haar tekening bij de directeur heeft gebracht, wordt de politie er bijgehaald. Even later wordt in een vervallen gebouw van het Panda-fabrieksterrein het lijk van Ana gevonden.
In Aarde eten, de opmerkelijke en wereldwijd de hemel ingeprezen debuutroman van de Argentijnse Dolores Reyes, speelt dit meisje de hoofdrol. Na de dood van haar moeder en het verdwijnen van haar vader wordt ze samen met haar broer Walter opgevoed door haar tante. Die loopt echter niet zo hoog op met de opmerkelijke gave van het meisje, in contact komen met vermisten door aarde te eten waarmee ze nauw in contact geweest zijn. Zo had ze juf Ana teruggevonden, maar voor de tante was het de druppel die de emmer deed overlopen. Het meisje kreeg er bekendheid door, te veel bekendheid naar tantes zin, en daarom had ze de kinderen aan hun lot overgelaten. Samen met Walter belandt ze daardoor in een sloppenwijk van een niet nader genoemde Argentijnse grootstad die bol staat van het geweld. Zowat dagelijks laten onbekenden flessen aarde achter voor het meisje, in de hoop dat zij hun geliefden zal kunnen terugvinden, maar hoe meer dat er worden, hoe zwaarder hun gewicht wordt en hoe meer het meisje eronder gebukt gaat. “Draag je kruis,” ziet ze in een trance op de muur staan van een smidse waar een leeftijdsgenote van haar gevangen gehouden en misbruikt wordt, en dat geldt net zo goed voor haar, beseft ze, want de pijn van alle gemartelde vrouwen en kinderen stort het verdriet van de hele wereld over haar uit.
Spanning kun je in een boek op verschillende manieren opwekken. Je kunt over moorden schrijven en de dader steeds weer uit de klauwen van de autoriteiten laten ontsnappen, waarna hij op zoek gaat naar een volgende slachtoffer. Of je kunt er iets interessanters en originelers mee doen, de spanning niet in je plot steken, maar in de wijze waarop je je verhaal vertelt en lezers dus laat twijfelen aan je boek zelf. Dat is wat Reyes doet. De daders van al die vermoorde en misbruikte vrouwen en kinderen interesseren haar in feite niet, net zomin als het oplossen van de misdaden. Waar ze echt voor gaat is de lezer in het ongewisse laten over wat echt is en wat fantasie, waar je haar kan geloven en waar niet. Dat heel veel onbenoemd blijft in Aarde eten draagt bij aan de mysterieuze sfeer van het boek. Over het meisje kom je bijvoorbeeld maar bitter weinig te weten, dat ze te veel drinkt om alle ellende te kunnen vergeten, dat ze seks heeft met een politieman en dat ze aarde eet natuurlijk, en daardoor in trance raakt, wat een magisch-realistische twist lijkt om haar tussen de positie van de gek en de helderziende in te laten leviteren. Wie aarde eet wil immers contact houden met de grond, maar tegelijkertijd ook reiken naar het hogere.
En misschien zit er wel meer achter dit aarde eten dan louter vruchtbare beeldspraak. Geofagie, zoals het ook wel wordt genoemd, is immers een wereldwijd en historisch bekend fenomeen. Bij dieren komt het vaak voor en van zo’n honderd primatensoorten is bekend dat ze aarde eten. Plinius, Hippocrates en Cornelius Celsus beschreven het een paar duizend jaar geleden al bij mensen. David Livingstone zag slaven aarde eten op Zanzibar en Alexander von Humboldt trof het gebruik aan in Zuid-Amerika. Vooral kinderen en zwangere vrouwen deden het, stelden deze getuigen vast en daar zou wel eens een goede reden voor kunnen zijn. Door aarde te eten zouden zij essentiële mineralen als calcium, magnesium, ijzer en zink binnen krijgen, en de klei in de aarde zou hen beschermen tegen parasieten en pathogenen. Misschien wil Dolores Reyes haar hoofdpersonage in een oude, betekenisvolle traditie plaatsen door haar aarde te laten eten.
En dat zou trouwens ook wel eens voor haar roman kunnen gelden. Anders dan we van Latijns-Amerikaanse magisch-realistische literatuur gewoon zijn staat Aarde eten immers niet bol van de barokke taal en beeldspraak. Reyes schrijft zorgvuldig en afgemeten. Ze gebruikt korte hoofdstukjes en lost niet meer informatie dan strikt nodig. Voor stilistische tierelantijnen moet je duidelijk niet bij haar zijn. Daarbij lijkt ze ook regelmatig tegen onuitgesproken romanconventies in te gaan, te vaak om toevallig te zijn. Tijd en plaats lijken niet echt van belang voor haar, personages duiken zomaar op om nadien weer spoorloos te verdwijnen en ga zo maar door. Het lijkt wel alsof ze op zoek is naar een plaats voor een ander en ouder soort vertellen dat stamt uit de tijd toen al die dode mensen nog geboren moesten worden.
—
Eerder verschenen in De Morgen
