De breuk tussen oost en West Duitsland
[Interview] Ook al is Duitsland al bijna 33 jaar een eengemaakte staat, toch is de kloof tussen oost en west nog even groot als tijdens de koude oorlog, aldus historica Katja Hoyer, die de eerste geschiedenis van de DDR schreef: “Dat er nooit eerder iemand op dat idee kwam, zegt genoeg”.
Badkuip
“Overal ter wereld ben ik Duits,” vertelt de even buiten Berlijn geboren maar inmiddels al twaalf jaar in Engeland wonende en in het Engels schrijvende Katja Hoyer, “behalve in Duitsland, waar ze me meteen als een Oost-Duitse neerzetten. Ga ik naar Hamburg dan is het eerste wat ze me vol medelijden vragen hoe het was om zo zonder badkuip op te moeten groeien. En dan wil ik heel hard roepen dat we wel degelijk badkuipen hadden en dat wij net zo Duits waren als zij.”
Hoyer, die op 7 oktober 1989, vier jaar oud, samen met haar vader in Oost-Berlijn op de iconische, 368 meter hoge Fernsehturm stond en zag hoe de oproerpolitie stelling innam tegen een groepje betogers, is de schrijfster van Achter de muur, Oost-Duitsland 1949-1990, de eerste geschiedenis van de DDR. “Dat er nog niet eerder iemand op het idee kwam om de geschiedenis van dit inmiddels al 33 jaar verdwenen land neer te schrijven zegt veel,” gaat de schrijfster verder, “net zoals dat er wel al een Nederlandse, maar nog geen Duits vertaling van bestaat. En weet je wat het grappige is? Dat alle negatieve kritiek die ik tot nu toe kreeg van Duitsers kwam die het boek nog niet eens hadden gelezen.”
Verbazen
Het koude-oorlogsdenken is in Duitsland nog springlevend, en dat hoeft natuurlijk ook niet echt te verbazen, zoals Hoyer in haar met getuigenissen van gewone burgers doorspekte politieke en economische geschiedenis van haar voormalige geboorteland schrijft. Op 4 oktober 1990, de dag dat het eengemaakte Duitsland boven de doopvont werd gehouden, stonden de burgers van het voormalige Oost-Duitsland op in een nieuw land, terwijl die van het voormalige West-Duitsland geen enkele verandering merkten. Het eengemaakte Duitsland, dat er gekomen was na de val van de muur op 9 november 1989, was immers geen fusie, maar wel een overname, of zo werd het in het oosten alleszins gevoeld, waar het sociale zekerheidsstelsel afgebouwd werd, mensen betaald werden om hun eigen fabriek te ontmantelen en de kortstondige euforie over het nieuwe kapitalisme voor de meesten al snel een bittere naklank kreeg. En behield natuurlijk, want ook vandaag ligt de levensstandaard er een stuk lager, is de werkloosheid er hoger en is de mentaliteit er anders. Maar laat ons terugkeren naar het begin, naar het einde van WO II, toen de Sovjetunie het oosten van Duitsland ‘bevrijdde’, wat toch een raar soort new-speak was voor een plundering en bezetting waarbij een groot deel van de industrie ontmanteld en afgevoerd werd. Hele laboratoria, inclusief het personeel gingen op transport, en twee miljoen Duitse vrouwen werden verkracht. “Dat is inderdaad het verhaal dat de Duitse communisten die voor de oorlog naar Moskou waren gevlucht en in het kielzog van de Sovjet-troepen terugkeerden naar hun vaderland in de pers verspreidden,” aldus Hoyer. “Het idee was dat wanneer je de Duitsers bevrijdde, hen niet als nazi’s zag, maar als slachtoffers van het nazisme. ‘De nazi’s komen en gaan,’ zei Stalin, ‘maar de Duitsers blijven Duitsers.’ Hij was daarmee de eerste van de vier overwinnende partijen die zei dat de Duitsers niet inherent kwaadaardig waren. De Amerikanen meenden dat er iets inherent militaristisch in de Duitsers zat en dat dit er wellicht niet uit te krijgen was. Volgens de Fransen was het zelfs nog erger, waarom zou je het Duitse volk proberen denazificeren, zeiden ze, wanneer het nazisme gewoon in hun genen zit? De boodschap van Walter Ulbricht, later de eerste secretaris-generaal van de SED, en zijn kompanen was dus in feite positief, al zagen veel Duitsers het geweld niet echt als een bevrijding natuurlijk.”
Verliep de denazificering daardoor anders in het oosten dan in het westen?
“Volstrekt. In het westen zag men dat de heropbouw van Duitsland niet kon slagen zonder de voormalige nazi’s in de nieuwe maatschappij te integreren. Het blijven nazi’s, meenden de Fransen, maar probeer ze wat in toom te houden. Ook de Amerikanen zeiden dat je al die ervaren leraars, ingenieurs en dokters niet zomaar aan de kant kon schuiven. Er was gewoonweg geen alternatief. In het oosten geloofde men echter dat alle nazi’s uit de maatschappij gebannen moesten worden. Daardoor eindigden ze met een samenleving zonder leerkrachten, rechters en dokters, die ze dan maar vervingen door mensen die niet wisten waar ze mee bezig waren. Ze namen dus een van die twaalf miljoen Duitse vluchtelingen die na de oorlog uit Oost-Europa werden verjaagd, en die kreeg dan te horen dat hij voortaan fysica zou doceren, zonder handboek welteverstaan, want alle bestaande handboeken waren door nazi’s geschreven. Dat de economie van de DDR lang niet van de grond kwam hoeft dus niet te verbazen.”
En wat deden ze met die nazi’s?
“Die sloten ze op in hun eigen kampen.”
De DDR werd gesticht door Duitse communisten die voor de oorlog naar Moskou waren gevlucht, zei u al. Vrij logisch dus dat ze er een soort Sovjetstaat van wilden maken?
“Natuurlijk, ook al omdat de DDR gesticht werd door degenen die Moskou en Stalin hadden overleefd. Het politbureau van de Duitse communistische partij bestond in de jaren twintig uit negen mensen. Zij vluchtten allemaal naar Moskou en daarvan waren er na de oorlog nog twee over, Walter Ulbricht en Wilhelm Pieck. Tienduizenden Duitse communisten werden door de Sovjet-autoriteiten vermoord. De overlevers waren degenen die zich konden aanpassen en Stalin ervan overtuigen dat ze geen nazi’s waren die zich voordeden als communisten. En dat deed je dus door je vrienden aan te geven. Het waren deze mensen die terugkeerden naar Duitsland, de meest idealistische, geharde en tezelfdertijd ook flexibele, want zij hadden hun ideologie kunnen aanpassen aan de eisen van de dag, die met hun Socialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) het land zouden besturen.”
Dat Erich Mielke de op paranoia drijvende staatsveiligheidsdienst Stasi oprichtte hoeft dus ook niet te verbazen?
“Absoluut niet. Mielke was in Rusland opgeleid tot terrorist. Hij bekwaamde zich in ondercover werk en sabotage in de Tsjeka, de voorloper van de KGB. Dus toen hij naar Duitsland kwam bouwde hij een gelijkaardig systeem uit, inclusief cellen waarin je alleen maar kon rechtstaan met je voeten in het water, eenzame opsluiting en psychische desoriëntatie. Dat had hij allemaal in Rusland geleerd. En je mag niet vergeten dat hij in het Duitsland van de jaren twintig ook al een raar stuk vreten was geweest die twee politiemannen had vermoord.”
Zag de Sovjetunie de DDR dan als een vazalstaat?
“Tot op zekere hoogte, zeker omdat de Oost-Duitse economie zo afhankelijk was van Moskou. Maar tezelfdertijd heerste er ook altijd een zekere mate van Duitse arrogantie, zeker wanneer in de jaren zeventig de levensstandaard in de DDR boven die van alle andere socialistische staten uitsteeg. Op een bepaald moment nodigde Ulbricht Leonid Breznjev uit naar zijn buitenverblijf in de bossen en spelde hij deze de les over het reilen en zeilen van zijn land. Onder Ulbrichts opvolger Erich Honecker liep het vervolgens helemaal fout, toen die in 1985 niet wilde luisteren naar Michail Gorbatsjov en verklaarde dat de DDR voortaan zijn eigen soort socialisme zou voeren, getooid in de Duitse kleuren. Oost-Duitsland behield dus altijd tot op grote hoogte een eigen identiteit. En dat mocht ook van Moskou, in tegenstelling tot de andere landen van het Oostblok, die in veel grotere mate gerussificeerd werden.”
Stalin was zelfs niet gewonnen voor een aparte DDR schrijft u.
“Dat is mijn opinie inderdaad, maar niet iedereen is het daar mee eens. In 1952 stelde Stalin voor dat Duitsland weer één land zou worden. Westerse politici sprongen daar toen meteen op als een strategisch en niet echt gemeend voorstel. Zijn plan was dat Duitsland als een neutrale en gedemilitariseerde buffer tussen de NAVO en de Sovjetunie in zou liggen. Hij wist dat de West-Duitse bondskanselier Konrad Adenauer dit nooit zou aanvaarden, is dan de redenering, waarna hij kon uitpakken dat West-Duitsland de eenmaking had geweigerd. Dat is de gangbare retoriek, maar wanneer je Stalins voorstel serieus neemt, merk je dat dit helemaal zo gek nog niet was. Stalins deel van Duitsland was duidelijk het arme stuk. In die oostelijke zandgrond kon je amper iets kweken en de industrie zat in het westen, in het Ruhrgebied. Stalin merkte dat de DDR de herstelbetalingen waartoe het veroordeeld was niet kon opbrengen, terwijl hij die wel nodig had. Een eengemaakt Duitsland zou dat wel kunnen en dan zou hij ook 10% van de industriële productie krijgen, zoals hij net na de oorlog onderhandeld had. Een bijkomenden reden is dat, net zoals Poetin vandaag, Stalin Rusland zag als het land dat alle Slavische volkeren diende te domineren, Polen dus wel, en Tsjechoslowakije ook, maar niet Duitsland. Voor Stalin was dat gewoon een deel van het westen en dus een vreemde eend in de Sovjet-bijt. Stalin had trouwens een rare haat-liefdeverhouding met Duitsland. Hij haatte het land omwille van de oorlog die miljoenen Russische slachtoffers had gemaakt, maar hij bewonderde de Duitsers ook omwille van hun cultuur. Het was geen volk dat onderworpen diende te worden, daarvoor was het te hoogstaand.”
Moeten we Poetins eis dat Oekraïne een neutraal land zou zijn tussen de NAVO en Rusland ook in dat licht zien? Net zoals Stalin bang was dat er NAVO-kernraketten aan de Duitse oostgrens zouden komen te staan, is Poetin bang dat die nu aan de Oekraïense oostgrens zullen komen?
“Poetin is inderdaad een Sovjet-wezen. Er is dus zeker enige gelijkenis, maar ook een duidelijk verschil. Stalin zag Duitsland niet als een deel van de Sovjetunie, terwijl Poetin Oekraïne wel als een deel van Rusland beschouwt. Van die Oekraïense neutraliteit zou dus niet veel gemeend zijn. Maar je hebt wel gelijk dat Poetin Stalin en zijn ideeën aan het heropwaarderen is. Hij wordt nu positiever gezien dan pakweg tien jaar geleden.”
Hoe zagen de Oost-Duitsers de Sovjetunie?
“Vandaag staan ze alleszins positiever tegenover de Russen dan de voormalige West-Duitsers. En dat is ook wel te verstaan. We hadden er een nauwere band mee. Je leerde Russisch op school, had Russische pennenvriendjes en als je naar de universiteit ging bracht je vaak een semester in Moskou door. Maar er heerste ook altijd achterdocht. In West-Duitsland zag men de Amerikanen en Britten als goedaardige machten. Dat gold in het oosten niet voor de Russen. Een mooi voorbeeld van die attitude is de keuze van de uniformen door de twee nieuwe Duitse legers. In West-Duitsland werd er voor een soort kopie van de Amerikaanse gekozen, de reden waarom het ‘apenjasjes’ werden genoemd. Het idee om de Oost-Duitse uniformen op Russische te baseren was echter uit den boze. Dat zou niemand aanvaarden. Daarom werd er teruggegrepen naar de uniformen van de vooroorlogse Wehrmacht, inclusief het laatste ontwerp van de helm, daterend uit 1944 dat nooit in productie was gegaan en niemand dus kende.”
Is het positieve gevoel van de voormalige Oost-Duitsers voor de Russen ook geen gevolg van de tewerkstelling die bijvoorbeeld de pijpleidingen voortbrachten in dat deel van het land? En is dat ook de reden waarom Angela Merkel bleef inzetten op Russisch gas?
“De pijpleidingen zorgden inderdaad voor veel jobs in de regio, maar dat verklaart niet alles. Merkel en Poetin leken goed met elkaar overweg te kunnen. Allebei spraken ze Duits en Russisch. Ze hadden dus geen tolk nodig om met elkaar te praten. Bovendien kenden ze elkaars land ook goed. Poetin zat lange tijd in Dresden als KGB-agent en Merkel reisde als Oost-Duitse veel in de Sovjetunie en groeide op in dezelfde communistische wereld. Ze begreep waar zijn anti-NAVO-gevoelens vandaan kwamen. Wanneer het specifiek over het gas gaat, vergeten veel mensen dat het niet Merkel is die de contracten ondertekende, maar haar voorganger, Gerhard Schröder, en wel tien dagen voor de verkiezingen van 2005 waarvan hij wist dat hij die zou verliezen. Je zou kunnen opmerken dat Merkel die contracten had kunnen herroepen, maar dan stoot je op haar grotere probleem, dat ze nooit vooruit dacht maar alleen reageerde op zaken die al gebeurd waren. ‘Ik rij op het zicht,’ zei Merkel, wat ze ook deed met de eurocrisis en de vluchtelingencrisis. Er werd nooit geanticipeerd, maar gewacht tot er een probleem opdook, om dat dan zo goed mogelijk op te lossen.”
Wanneer één object symbool kan staan voor de geschiedenis van de DDR zal het wel de Trabant zijn. In 1963 uit armoede gemaakt uit een soort composietmateriaal dat zijn tijd ver vooruit was, omdat metaal te duur bleek, bleef het autootje zo goed als ongewijzigd geproduceerd worden tot het bij de val van de muur in 1989 de risee van de hele autowereld was geworden. Vanwaar die stagnatie?
“Het is inderdaad heel raar dat de Trabant nooit gemoderniseerd werd, want er waren ingenieurs bij de vleet in de DDR. Niemand zag blijkbaar de noodzaak. In 1963 was de Trabant echt wel geliefd, en modieus, met strepen op de zijkant en fraaie voorlichten. Hij was gebaseerd op de Britse Triumph Herald, wat best een knappe auto was voor die tijd, en was bedoeld om naast de mini, de Franse eend en de Duitse kever te kunnen staan, een auto voor de werkman. Alleen veranderde die Trabant nooit en had hij in de jaren tachtig nog steeds een tweetaktmotor. Er was dus inderdaad potentieel, maar het verdween in het niets.”
En dat is toch gek, want op economisch vlak was de DDR de meest geslaagde socialistische staat van allemaal?
“Het grote probleem was dat de DDR door tot de socialistische wereld te behoren afgesloten was van zijn natuurlijke afzetmarkten. De economische en industriële logica achter de Duitse welstand is altijd dezelfde geweest, ook vandaag nog: je koopt goedkoop ruw materiaal en je produceert er gesofisticeerde en kwaliteitsvolle zaken mee waar je een mooie winst op kunt maken. Maar waar ging de DDR zijn wasmachines of koelkasten slijten? Niet in Cuba of Vietnam natuurlijk, want dat waren toen ontwikkelingslanden. In 1955 vaardigde West-Duitsland dan ook nog eens de Hallsteindoctrine uit, die zei dat als je met Oost-Duitsland handel dreef, je dat niet met West-Duitsland kon doen. Dus wat bleef er over? De Sovjetunie, die ondanks Stalins vele pogingen om haar van het feodale tijdperk naar de moderniteit te katapulteren, nog steeds mijlenver achter het westen aanhikte.”
Het systeem moest dus ooit op zijn grenzen botsen?
“Ja, daar ben ik van overtuigd. De DDR werkte gewoonweg niet als economisch model, al deed het zijn best, ook internationaal. De grootste cementfabriek van Cuba werd door Oost-Duitsers gebouwd en dat Vietnam vandaag een belangrijke koffieproducent is, vloeit ook voort uit Oost-Duitse initiatieven. Misschien had dat die landen op lange termijn rijker kunnen maken, waardoor ze ook in staat waren geweest om de DDR-producten te kopen, maar dat is allemaal nattevingerwerk. Oost-Duitsland had ook geen eigen energiebronnen en was op dat vlak volledig afhankelijk van de Sovjetunie, wat een bijkomende handicap vormde.”
Wat goed ging tot de oliecrisis van de jaren zeventig?
“Toen dreven de Russen de prijs enorm op en werden de leveringen ook serieus verminderd. Stel dat dit niet gebeurd was, dan had de geschiedenis misschien een andere wending genomen. De DDR had immers zwaar ingezet op de productie van plastics, op basis van goedkope Russische olie. Het idee was om die aan het westen te verkopen voor goed geld. Daar stak de oliecrisis dus een stokje voor.”
Maar de overheid bleef diep in de buidel tasten om de bevolking van zwaar gesubsidieerde luxegoederen te voorzien. Hele ladingen Levi’s jeans werden er ingevoerd en goedkoop verkocht. En om zelf tv’s en cassettedecks te kunnen maken werd in Japan zelfs een complete Toshiba-fabriek aangeschaft.
“Dat was dubbel natuurlijk. Die luxe diende niet alleen om het volk plezier te bezorgen, maar ook om het kalm te houden, uit vrees dat het in opstand zou komen en het systeem in elkaar zou klappen. Die vrees dat het land er morgen niet meer zou zijn was trouwens een constante drijfveer in de Oost-Duitse politiek. Zoiets kun je je als Nederlander, Fransman of Brit moeilijk voorstellen – maar als Belg misschien al wat beter (lacht).”
Uiteindelijk kwam de DDR voor zowat iedereen onvoorstelbaar snel aan zijn einde. De val van de muur op 9 november 1989 leek iedereen te verrassen. Hoe kon het allemaal zo snel gaan?
“Vanaf het moment dat Gorbatsjov zei dat de Centraal-Europese socialistische staten hun gang mochten gaan, stortten al die regimes een na een in. Ik denk dat hij dat allemaal flink onderschat had, want hij wou het socialisme niet ondermijnen, hij wou het juist sterker maken door het te hervormen. Op 11 september 1989 opende Hongarije zijn grens met Oostenrijk. Dat was het begin van het einde van de DDR, want waarom nog een eigen grens en muur overeind houden als de Oost-Duitsers via Hongarije naar het westen konden, wat tienduizenden ook werkelijk deden? Ik sprak daarover met voormalig secretaris-generaal van de SED Egon Krenz. Iedereen wist toen dat dit het einde van de muur was, zei hij, maar we hoopten dat we de staat zouden kunnen redden. Alleen leidde op dat moment de oude, zieke en starre Honecker het land nog en tegen dat Krenz aan de macht kwam, op 18 oktober, was het te laat om nog een geloofwaardige hervorming door te voeren.”
Met de eenmaking van Duitsland ging er iets verloren, schrijft u, zoals de sociale mobiliteit en de gratis kinderopvang voor iedereen, waardoor vrouwen op grote schaal, de grootste in heel de wereld zelfs, konden deelnemen aan de arbeidsmarkt.
“Ik word altijd een beetje kwaad wanneer mensen zeggen dat de DDR die kinderopvang alleen maar invoerde om zoveel mogelijk vrouwen aan het werk te krijgen ten dienste van de staat. Daar zat echt wel een ideologische keuze achter, gebaseerd op het idee van de gelijkheid tussen de seksen. Omwille van die mening heb ik trouwens een hele golf feministes over me heen gekregen die zeggen dat die door de staat gestuurde emancipatie helemaal fout was omdat ze er niet kwam nadat vrouwen er strijd voor hadden geleverd. Rare opmerking vind ik dat, want niemand werd gedwongen om te werken. Ik had katholieke vriendinnen wiens moeder uit principe niet buitenshuis werkte. Dat kon perfect.”
Toen Duitsland op 4 oktober 1990 een werd, zei men dat het dertig jaar zou duren voor het verschil tussen Oost- en West-Duitsland weggewerkt zou zijn. Inmiddels zijn we bijna 33 jaar verder. Hoe lang moeten we nog wachten?
“Nog wel even denk ik. Een paar weken geleden publiceerde Die Zeit een reeks gelekte tekstberichten van Mathias Döpfner, de CEO van de grote mediagroep Axel Springer. ‘Zijn die Ossies geen communisten,’ luidde een ervan, ‘dan zijn het wel fascisten.’ Het viel op dat alle kritiek op de berichten van Döpfner door Oost-Duitsers werd geleverd en dat die zich afvroegen waarom er geen enkele West-Duitser reageerde.”
—
Voor het eerst verschenen op Bazarow
