"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Achter het verdwijnpunt

Donderdag, 12 oktober, 2017

Geschreven door: Onbekend
Artikel door: Roeland Dobbelaer

Speuren naar het perspectief van Velázquez

[Recensie] Lang voordat René Magritte en Salvador Dali speelden met de werkelijkheid in hun surrealistische schilderijen, was daar Diego Velázquez (1599 – 1660), de Spaanse hofschilder van Filips IV. Velázquez was een raadselachtige schilder. Zijn doeken bevatten vaak donkere, sobere afbeeldingen, meestal van mensen, een enkele keer van een historische drama of een jachttafereel. Als hij mensen schilderde was er zelden een opvallende achtergrond, doorgaans gewoon een kale muur of een vaal doek. De portretten werden als een van de meest realistische van zijn tijd aangemerkt. Zijn weinig flatterende portretten van zijn vorst, Filips IV met de karakteristieke Habsburgse kin, zijn wereldberoemd. Lang voordat het in de 19de eeuw bon ton werd portretteerde Velázquez al graag gewone mensen: werklieden, een waterverkoper, spinsters, lilliputters. Velázquez’ grootste meesterwerk, de ‘Spaanse Nachtwacht’, is het op het eerste gezicht rommelige ‘Las Meninas’ (‘De dienstmeisjes’), wat één groot spel met het perspectief is. De Franse filosoof Michel Foucault wijdde een schitterende essay aan dit doek als inleiding in zijn hoofdwerk Les Mots et let choses. Op het doek zie je de schilder aan het werk (zelfportret), hij portretteert Filips IV en zijn vrouw. We zien hen in een spiegel afgebeeld. Op de voorgrond spelen kinderen, prinsesjes en prinsjes. Ook dienstmeiden zijn er te zien en lilliputters die als gezelschapsdame en -heer aan het hof waren verbonden. Een enkeling kijkt op, enigszins verschrikt. Kijken ze naar koning en koningin, of is er iets anders wat hen uit hun spel haalt? Kijken ze naar ons, de toeschouwers? En wat zeggen al die perspectieven, is überhaupt vast te stelen, zelfs als je gebruikt maakt van al die perspectieven, wat er echt op dat moment daar en toen in het paleis van Filips IV gebeurde? Volgens Foucault heeft Velázquez een voorstelling willen maken over de toen geldende, “klassieke representatie [van de werkelijkheid/rd] en de definitie van de ruimte die het voor ons opent”, met alle denkbare variaties daarin. Ik denk echter dat Velázquez zijn tijd veel verder vooruit was en net als Magritte wilde zeggen dat wat je ook schildert, je waarneming zowel van schilder als toeschouwer altijd subjectief is, altijd gekleurd, ook al laat je alle perspectieven spreken. Voor Foucault is Velázquez zijn startpunt in een zoektocht naar een moderne kennisleer waarin we altijd rekenschap moeten geven van het eigen subjectieve standpunt, maar ‘Las Meninas’ had ook het eindpunt kunnen zijn.

Over Velasquez weten we niet veel. De man hield geen dagboeken bij en was bij leven niet al te spraakzaam. We weten dat hij schilderde en verder niet veel meer. Wel weten we dat hij nauwelijks Spanje uit is geweest, twee keer voor een reis naar Rome, waar hij de tweede keer langer bleef dan zijn vorst wilde, zo gefascineerd was hij door de Italiaanse meesters. Verder zijn er een paar aktes bewaard gebleven, van zijn huwelijk, van de geboorte van zijn kinderen en hun sterven. Wat ook niet helpt is dat veel van zijn werken verloren zijn gegaan, bij brand in het koninklijke paleis en tijdens plundertochten door Napoleon en zijn troepen gedurende de bezetting van Spanje begin negentiende eeuw. En later weer door Engelse troepen die de schilderijen de Fransen afhandig maakten toen Napoleon werd verslagen.

In de boeiende studie Achter het verdwijnpunt, op zoek naar een verloren Velázquez probeert de Engelse kunstkenner Laura Cumming het leven en de werken van Velázquez te reconstrueren. Dit doet ze aan de hand van het verhaal van een verdwenen doek van Velázquez, een portret van Charles I. Deze latere koning van Engeland bezocht in zijn jonge jaren het Spaanse hof om daar te onderzoeken of hij zou kunnen trouwen met de dochter van de Spaanse vorst. Meerdere schilders zoals de Nederlandse Anthony Van Dyck en Velázquez strikken de prins toen voor een portret.

Drie eeuwen later koopt een Engelse boekhandelaar John Snare op een veiling een portret van de jonge Charles I, uit de genoemde periode. Hij maakt het schilderij voorzichtig schoon en komt tot de conclusie dat het doek niet zoals lang gedacht een Van Dyck is, maar een heuse Velázquez. Ook toen al had Velázquez de naam een van de grootste Spaanse kunstenaars aller tijden te zijn. De vondst van Snare is dan ook spectaculair. Veel mensen komen kijken naar het doek, maar ook veel mensen vinden er van alles van. Er onstaat een levendige discussie in de toenmalige Engelse kranten over de vraag of Snare’s claim wel klopt. Tot dan niets aan de hand. Pas vervelend wordt het als een Schotse graaf beweert dat het doek van hem is en dat Snare dat onrechtmatig heeft verkregen. Er volgt rechtszaak op rechtszaak waardoor Snare zijn hele vermogen ziet verdampen. Hij vlucht uiteindelijk naar de VS met het schilderij waar hij probeert nieuwe aandacht voor het doek te krijgen.

Kookboeken Nieuws

In Achter het verdwijnpunt wisselt Cumming de beschrijven van het leven van Snare, welke ze reconstrueert uit berichten uit kranten, rechtbankverslagen en dagboeknoties van Snare zelf, af met die van Velázquez. Naarmate het raadsel rond het doek van Charles 1 wordt opgelost, en deze ontknoping is verrassend, komen we ook steeds meer te weten over de Spaanse kunstenaar. Als het boek iets minder op de kunst en de kunstgeschiedenis was ingegaan had je het kunnen lezen als een spannende detective. Gelukkig blijft de schoenmaker bij haar leest. Er zit genoeg suspense in het boek, maar Achter het verdwijnpunt is toch vooral een mooi boek over kunstgeschiedenis en over een van de grootste kunstenaars uit de geschiedenis. En net als in Las Meninas zitten er zoveel perspectieven in het boek dat het een heerlijke zoektocht is naar wat nu waar is en wat niet, of wat aannames zijn van kunstkenners, van rechters, van John Snare en niet op de laatste plaats van Cumming zelf. En misschien wel van Velázquez.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Bij de DLVAlive in Utrecht (30-10) en Rotterdam (6-11) komt de vertaler van Achter het verdwijnpunt, Toon Dohmen, vertellen over dit boek en zijn fasciniatie voor de schilderkunst van Velázquez.