Het kapitalisme is niet vanzelfsprekend

“Wanneer het over de kapitalistische samenleving gaat, is deze zo vanzelfsprekend geworden, dat vrijwel iedereen helemaal in termen ervan spreekt en denkt. De gewoonste zaak van de wereld. Dat nauwelijks meer in termen van maatschappelijke alternatieven kan worden gedacht, is te bestempelen als een vorm van politieke vervreemding, wanneer tegelijkertijd de wereld zowel sociaal, klimatologisch als technologisch schreeuwt om visie en actie.” (Actief socialisme en vrijheid p.145)
[Recensie] Jasper Schaaf (1950), filosoof en ex-raadslid voor de SP in Groningen, wil ‘het vanzelfsprekende opheffen’. Inspiratie daarvoor haalt hij uit de geschriften van een reeks filosofen, van Aristoteles, Spinoza, Hegel, Marx, Engels en Gramsci tot en met meer eigentijdse denkers en schrijvers als Sivaraksa en Klein. De titel van zijn boek, Actief socialisme en vrijheid; pleidooi voor hechtere linkse samenwerking kan je op het verkeerde been zetten. Schaaf toont zich meer filosoof dan politicus. Zijn beschouwingen blijven, met een paar uitzonderingen, op een zeer algemeen niveau. Hij verwoordt bij herhaling belangrijke vragen over de organisatie van die broodnodige linkse samenwerking in navolging van de inmiddels zo’n 175 jaar oude leuze ‘Proletariërs aller landen verenigt u’. Maar wie concrete, op de actualiteit toegespitste antwoorden verwacht waarmee partijen en bewegingen aan de slag kunnen zal teleurgesteld worden. Schaaf waarschuwt daar zelf ook al voor in het begin van zijn boek. Toch klinkt in zijn boek de hoop door dat de inzichten van klassieke marxisten op zichzelf ook nu nog voldoende inspiratie bieden voor een anti-kapitalistische politiek.OrganisatievraagstukEen voorbeeld. Schaaf schrijft over Naomi Klein’s No Time. In het door haar geschetste actieperspectief ontbreekt de continuïteit en de massaliteit van de milieubeweging. “Twintig kleine acties achter elkaar bereiken vaak minder dan twee grote gebundelde van langere duur,” schrijft Schaaf, en hij vervolgt met: “Bestaat hier geen groot organisatievraagstuk voor politiek sociale en ecologisch bewuste mensen?” Maar dan komt er vervolgens niet meer dan het teleurstellende advies aan organisaties om “veel langer continu samen [te] werken met respect voor verschillende visies.” (p. 42).Het – herhaalde – respect voor verschillende visies binnen de linkse beweging is overigens nogal pikant als je op zijn wikipedia pagina leest dat Schaaf bij de vorming van GroenLinks koos voor het isolement van de orthodoxe richting binnen de CPN die later leidde tot de NCPN. Schaaf kent de linkse beweging in allerlei verschijningsvormen sinds de jaren zeventig. Het is jammer dat in het boek elke persoonlijke reflectie op het organisatievraagstuk ontbreekt.

So what…?

In het voetspoor van Marx pleit Schaaf voor de afschaffing van de kern van het kapitalisme: het loonsysteem. Ook hier stuiten we weer op een open einde.

“Hoe genereer je voldoende macht de brede en moeilijke doelstelling […] op den duur te bereiken? Dan moet weer aan de vereniging van krachten worden gedacht, zoals Het communistisch manifest bepleit (…). Men zal zeggen dat dit te revolutionair is, of te moeilijk, maar ‘so what…’? Het is een gewoon socialistisch standpunt.” (p. 72)

Schrijven Magazine

Jawel, gewoon socialistisch. Maar we zitten nu wel in een tijdperk waarin een overgrote meerderheid van de loontrekkers het kapitalistisch systeem vanzelfsprekend vindt, terwijl steeds meer werkende mensen zich afkeren van socialistische partijen en zelfs bereid zijn hun stem te geven aan extreemrechtse populisten. Kun je dit – zo langzamerhand voor links brisante – gegeven negeren als je een boek schrijft over Actief Socialisme?

Binding

Jasper Schaaf haalt in zijn boek veel theorie uit oude dozen. Maar op sommige momenten weet hij zijn verhaal toch ook weer actueel te maken. In aansluiting op een stuk over Rosa Luxemburg en haar ideeën over democratie en vrijheid zet hij zijn eigen ideeën uiteen over de functie van politieke partijen. De duurzaamheid en invloed van partijen berust volgens Schaaf op drie pijlers: betrouwbaarheid (doen wat je belooft, terugkoppelen wat niet lukt), activiteit (optreden, activeren, jezelf laten zien) en een goed verhaal (een actueel toekomstperspectief dat zich in een brede discussie ontwikkelt). Drie pijlers die gaan “over binding en nog eens binding” (p.100 e.v.). En als één van de pijlers ontbreekt, zegt hij terecht, dan zakt de partij als geheel weg.

Aan het einde van het boek is er nog een hoofdstuk met de intrigerende titel Kunnen linkse mensen  eigenlijk wel samenwerken? Alhoewel die vraag ook onbeantwoord blijft (linkse mensen weten eigenlijk zelf wel dat het negatief is), raakt Schaaf hier opnieuw even aan de actuele politiek. En dan vooral met het pleidooi niemand uit te sluiten die bereid is over structurele veranderingen na te denken en verder te kijken dan de korte termijn. Wederom jammer dat hij dan weer niet doorpakt met wat meer concrete voorstellen voor de samenwerking op de linkerflank waar de programmatische verschillen klein zijn, maar de politieke leiders hardnekkig in hun eigen bubbel blijven zitten.

Hedendaags marxisme

Het hedendaags kapitalisme wordt steeds openlijker verantwoordelijk gehouden voor de grote sociale en ecologische problemen waar we in de nieuwe eeuw mee geconfronteerd worden. Wie naar alternatieven zoekt kan zich laten inspireren door het marxisme. Uitbuiting van mens en natuur voor private belangen op de korte termijn is het kernprobleem van het systeem waar Marx en Engels tegen ageerden. Hun oproep tot vereniging van krachten tegen het kapitalisme is actueler dan ooit. Maar om de weg naar hedendaagse alternatieven te vinden zou ik de inspiratie die de oude critici van het systeem kunnen bieden graag verbinden aan het evalueren van de geschiedenis van de beweging die zij in gang hebben gezet en vervolgens aan een meer eigentijdse invulling van hun leer (zoals hier bijvoorbeeld). Het heeft geen zin een beweging te kopiëren die enerzijds geperverteerd is in een nieuw soort onderdrukkend systeem dat miljoenen slachtoffers heeft gemaakt en anderzijds verzand is in een halfslachtige bureaucratische aanpassing aan de bestaande orde die slechts tijdelijk heeft geleid tot meer sociale zekerheid. In die zin vraagt het boek van Schaaf om een vervolg.

—

Eerder verschenen op Sargasso