Indringende herinnering
[Recensie] Over Adolf Hitler is onnoemelijk veel geschreven maar toch verschenen er weinig beeldbiografieën over hem. Daarom is dit boek een welkome aanvulling die de lezer niet onberoerd zal laten. Daarvoor is de persoon Adolf Hitler te zeer een iconisch begrip van de kwaadaardige mens geworden, al is er wat fotomateriaal van Hitler geen directe verbinding tussen hem en de Holocaust te leggen. Hij bezocht namelijk geen concentratiekampen en bleef ook wat andere verderfelijke gevolgen van de Tweede Wereldoorlog betreft, helemaal uit beeld. Een bewuste strategie?
De ruim 450 foto’s in dit boek zijn grotendeels chronologisch maar ook thematisch ingedeeld, van hoofdstuk 1 Kampfzeit tot hoofdstuk 9 Nederlaag – overwinning. Het is absoluut meer dan een fotoboek want de begeleidende teksten zijn uitvoerig en voegen veel historische informatie toe aan het beeld. De auteurs vinden het terecht belangrijk om de foto’s van de juiste context te voorzien. Zij hebben dan ook veel historisch onderzoek gedaan om dit boek te kunnen realiseren. Aan ieder hoofdstuk gaat ook een beknopte historische inleiding vooraf.
Fotografie was destijds in opkomst en begon meer gemeengoed te worden, al komen in dit boek overwegend foto’s van Hitlers persoonlijke fotograaf Heinrich Hofmann voor. Foto’s hebben ook een belangrijke rol gespeeld in de Neurenberg processen.
In de beginjaren komt Hitler nog wel menselijk over al speelt hij dan al een te centrale rol in bijeenkomsten en laat hij zich maar al te graag door de massa adoreren zoals bij de ingebruikname van een autosnelweg waar maar liefst 90.000 mensen hem toejuichen. De Führer trekken zijn vanaf het begin al aanwezig want het draait altijd duidelijk om Hitler. Reeds bij de presidentsverkiezingen in 1932 houdt hij een redevoering in de hem zo typerende stijl: ophitsend, fel, met een harde, onverdraagzame uitstraling.
Propaganda strategie
Er wordt rond Hitler en vanuit de NSDAP duidelijk gewerkt aan propaganda en die komt in dit boek ook steeds weer naar voren. Zo is er een catalogus waaruit mensen foto’s van Hitler kunnen bestellen en er verschijnen vele affiches met zijn afbeelding. In 1936 is er een fotoverzamelalbum met ‘Zigarettenbilder’. Dit boek heeft een oplage van 2,4 miljoen en verheerlijkt Hitler als ‘redder’ van het Duitse volk.
De grootschalige adoratie tijdens bijeenkomsten, ontmoetingen en parades is beangstigend. Wanneer mensen er lucht van krijgen dat Hitler de Semperoper in Dresden in 1934 bezoekt, staat er buiten een grote massa vol overgave ‘Heil!’ te roepen. Het zijn beklemmende signalen van de nabije toekomst. Op allerlei manieren wordt er continue gebouwd aan een charme-offensief. Later verschijnen er miniatuur fotoboekjes over het verloop van de oorlog zoals de inval in Nederland en België.
Interessant zijn de foto’s in de privé sfeer die duidelijk anders zijn: deze zijn niet geënsceneerd en zonder duidelijk effect bejag. Ze tonen een meer ‘menselijke’ Adolf Hitler die zich er soms niet eens van bewust is dat er een foto wordt gemaakt. Al gaat er geen foto de wereld in zonder dat hij die heeft goedgekeurd; wanneer een foto niet de door hem gewenste uitstraling heeft, verdwijnt deze in het archief.
Historische foto’s
Historisch belangwekkend is de foto met Chamberlain die Hitler een verdrag laat tekenen. Chamberlain gaat naar Engeland terug en spreekt mensen toe met ‘Peace in our time’ maar Hitler relativeert achteraf de waarde van het verdrag en lapt het aan z’n laars.
Intrigerend is de foto van Russische soldaten die de plek wijzen waar de verbrande resten van Hitler en Eva Braun zijn begraven. De jerrycans staan er nog bij.
Glorie en verval
Hoofdstuk 7 heeft als titel Opperbevelhebber en typerend is de glorieuze houding van Hitler na de inval in Polen in 1939. Een juichende menigte onthaalt hem in Berlijn. Het is een schril contrast met een somber kijkende Hitler in het vliegtuig in 1943 na de mislukte Slag bij Stalingrad die achteraf als keerpunt in de Tweede Wereldoorlog zal worden geduid.
Naarmate de oorlog voortschrijdt en duidelijker wordt dat Hitler zich militair heeft vertild, trekt hij zich meer terug en komt steeds minder onder de bevolking. Opvallend is ook dat hij nooit gebombardeerde steden bezoekt en zich niet bekommert om het leed van de Duitse bevolking.
In hoofdstuk 8 Aftakeling zien we op een foto in het voorjaar van 1944 aan de houding van Hitler zijn naderende ondergang. Ook bij de presentatie van een nieuw prototype Jagdpanzer op 26 juni 1944 – dus na D-day – zien we een somber ogende Hitler.
Adolf Hitler. De beeldbiografie is een boeiend maar ook aangrijpend boek dat je opnieuw achterlaat met de vraag: hoe heeft dit allemaal kunnen gebeuren? Waren er zo weinig mensen die het gevaar tijdig onderkenden of – en dat lijkt waarschijnlijker – werden deze stemmen te weinig gehoord en niet voldoende serieus genomen?
Dit boek laat zien waartoe één mens – weliswaar omringd door een grote groep getrouwen én gedragen door de massa – in staat is. Een gevaar dat we momenteel opnieuw met lede ogen aanzien in Oekraïne.
Eric Somers en René Kok zijn als historici aan het NIOD verbonden. Ze publiceerden eerder De Jodenvervolging in foto’s. Nederland 1940 – 1945. Beide boeken werden destijds goed ontvangen en genoten veel belangstelling.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
