“Een wielerduivel met een rokje”
Alfonsina Strada is de enige vrouw die, tussen de mannen, de Giro d’Italia reed. Moet je een doorgewinterd wielerfanaat zijn om geïntrigeerd te raken door haar levensverhaal? Absoluut niet! Haar verhaal kan een aanmoediging zijn voor een ieder die zijn droom wil najagen, maar dat steeds uitstelt. Tegelijkertijd is het een ode aan de mensen die dat al doen en daarin volharden. En dat maakt het groter dan de meeslepende wielerhistorie die het ook is.
[Essay] Stelt u zich eens voor, 6 mei 2016. De Giro d’Italia start in Apeldoorn met een individuele tijdrit. Aan de start verschijnen befaamde klassementsrenners zoals Nibali, Dumoulin, Landa, Majka en Wellens. Maar wat als naast deze mannelijke favorieten nu opeens ook vrouwelijke wereldtopper Marianne Vos haar entree zou maken? Onverwachts staat ze daar fier en vastberaden in het peloton. Het zou gegarandeerd een mediahype worden met verhitte discussie tot gevolg. Kan dat wel, een vrouw in een door mannen gedomineerde koers? Houdt ze dat vol?
De huidige regels staan niet toe dat vrouwen meerijden in mannenkoersen, dus voor een avontuur als dit moeten we terug in de tijd. In 1924 konden vrouwen zich uitzonderingswijs, aanmelden voor de Giro d’Italia. Eenmalig stond de grote Italiaanse ronde open voor iedereen met een wielrenlicentie, ook vrouwen. Dat gebaar was het gevolg van een boycot van een aantal grote ploegen na een ruzie met de organisatie. Om zich tijdens de koers toch van voldoende publiciteit te verzekeren, besloten directeuren Cougnet en Colombo tot deze noodgreep. Het duurde overigens nog even voordat de buitenwacht door kreeg dat er een vrouw zou meekoersen. Op nummer 72 stond ze ingeschreven als Alfonsin Strada. Maar aan de start verscheen toch echt een vrouw, de enige vrouw: Alfonsina Strada.
Alfonsina Strada is een relatief onbekende sportlegende. Op een prachtig boekje van de Italiaanse sportjournalist Paolo Facchinetti na (Het roerige leven van Alfonsina Strada, vertaald in het Nederlands in 2010), is er vrij weinig over haar te vinden. Fotograaf Ilona Kamps, zelf ook fanatiek amateurwielrenner, bracht daar dit voorjaar verandering in. Ze maakte een reconstructie door alle belangrijke plaatsen uit het leven van de iconische Italiaanse te fotograferen. Te beginnen met haar geboorteplaats in de regio Castelfranco Emilia in Noord-Italië. Alfonsina werd daar in 1891 als tweede geboren in een arm gezin dat uiteindelijk negen kinderen zou tellen.
Als haar vader op een dag thuiskomt met een fiets, wordt Alfonsina meteen gegrepen. ‘De fantastische machine’, zoals zij de fiets noemt, geeft haar vrijheid die ze als meisje mist. Lees bijvoorbeeld de Almanak voor de Italiaanse vrouw uit die tijd: “Fietsen voor vrouwen is uitsluitend aanvaardbaar bij wijze van toerisme, en zelfs dan mag het alleen binnen zeer beperkte grenzen en dient men zich vooral niet over te geven aan langdurige beoefening”. Alleen al die blote benen, schaamteloos. Vrouwen, zo vond ook de paus, waren voorbestemd voor huishoudelijk werk ‘dat de deugdzaamheid van het zwakke geslacht uitstekend beschermt’.
Alfonsina trekt zich er weinig van aan. Als ze de fiets eenmaal de baas is, stort ze zich op lokale wedstrijden, ze valt al snel op als ze die ook nog eens wint. Wanneer ze op dertienjarige leeftijd na een wedstrijd thuiskomt met een levend varken (de hoofdprijs), beseffen haar ouders dat haar ‘fietsziekte’ niet te genezen is. Al wordt ze door familieleden en dorpsgenoten smalend betiteld als ‘duivel met een rokje’, ze laten haar haar gang gaan. Misschien ook omdat ze ondertussen een opleiding in een naaiatelier in Bologna en zo nog iets van de schijn van een conventioneel leven ophoudt.
Intussen steekt ze elk vrij uur in trainingen en wedstrijden. Terwijl haar ouders denken ze op zondag naar de mis is, rijdt ze race na race, op steeds hoger niveau. Het blijft niet onopgemerkt. In 1911 rijdt ze een nieuw werelduurrecord (37,192 kilometer per uur) waarmee ze twee decennia ongeslagen blijft. Deze winst opent deuren naar de rest van Europa en in de jaren die volgen maakt ze naam op Franse wielerbanen. In 1917 en 1918 rijdt Alfonsina mee met de Ronde van Lombardije, die ze beide jaren, in tegenstelling tot een deel van haar mannelijke wielercollega’s, uitrijdt.
Gespalkt stuur
Ze heeft al 36 mannenwedstrijden op haar naam staan als Alfonsina in 1924 hoort dat ze mee mag doen met de Giro. Dat maakt haar de eerste én laatste vrouw in de geschiedenis die door de genderbarrière van een grote wielerkoers breekt. Bespot door de pers en aanvankelijk uitgejouwd door het publiek gaan de eerste loodzware dagen voorbij. Door weer en wind, soms huilend van de pijn, rijdt ze haar eigen wedstrijd. Haar moed en doorzettingsvermogen vallen op en als snel staan er iedere dag meer bewonderaars langs de kant van weg. Als tijdens de achtste etappe haar stuur breekt en ze denkt op te moeten geven, wordt ze gered door een boerin die haar bezemsteel in tweeën breekt en een deel gebruikt om het stuur te spalken. Een geniale redding, al komt ze hierdoor te laat binnen. Eigenlijk had ze door deze diskwalificatie uit de koers moeten stappen, maar er is de organisatie zoveel aan gelegen haar in de Giro te houden dat ze buiten de competitie mag doorrijden, op kosten van de organisatie.
En dat doet Alfonsina, in een ronde die toch al vele malen zwaarder is dan de Giro zoals we die nu kennen. De twaalf ritten waren gemiddeld 300 kilometer per dag. Vergelijk dat eens met de aankomende Giro van 2016 waarvan slechts zes van de eenentwintig ritten langer is dan 200 kilometer – nog los van de vederlichte, vernuftige materiaal dat de renners van nu hebben.
Van de negentig renners die in dat jaar starten, haalt slechts een derde de eindstreep. Dat Alfonsina een van hen is, geeft haar meteen een plek in de wielergeschiedenis. Saillant detail: Alfonsina mag dan als laatste eindigen, op 28 uur van winnaar Giuseppe Enrici, haar deelname aan de Giro levert haar 50.000 lire op, een fors bedrag voor die tijd. Het is dan ook deze Giro die haar definitief tot een vedette maakt. Een pionier in de vrouwensport.
Marianne Vos
Ze blijft na die ene Giro actief in de wielerwereld, maar toegang tot grote rondes wordt haar ontzegd. Regels die tot op de dag van vandaag niet zijn gewijzigd. Ook niet toen Marianne Vos in 2012 zei dat ze af en toe mee wilde rijden in het mannenpeloton, “niet om te winnen maar om nog beter te worden”. Het antwoord van de internationale wielerunie: “Marianne Vos is één van de succesvolste vrouwen in de historie van de wielersport, maar ze is een vrouw en zal bij de vrouwen moeten blijven koersen.” In 2013 nog vroeg Marianne Vos Tourbaas Christian Prudhomme een vrouwenpeloton toe te laten tot de Tour de France van 2014, een race die al ruim 100 jaar exclusief voor mannen is. Dat peloton is er nog steeds niet, wel kwam er ‘La Course’, een eendaagse Tour de France voor vrouwen. Sinds vorig jaar is er bovendien een internationaal platform Strongher dat pleit voor meer gelijkwaardigheid tussen vrouwen en mannen in de wielersport. Ruim negentig jaar na dato is de strijd van Alfonsina nog niet gestreden.
Dit artikel verscheen eerder in nrc.next en De Standaard
Over het boek van Ilona Kamps
„Ik beloof je dat ik jouw verhaal zal vertellen aan wie het wil zien”, in de zomer van 2012 doet fotograaf Ilona Kamps deze bijzondere belofte. Ze staat op dat moment oog in oog met de gedenkplaat van Alfonsina Strada op een begraafplaats in Milaan. Kort daarvoor hoorde Kamps voor het eerst over haar. De onbekendheid van de geschiedenis verbaast haar.
Alfonsina’s eigen plakboeken gingen verloren toen na haar dood de kelder van haar broer, waar de boeken stonden, onder water liep. Kamps besluit een nieuw fotoboek te maken en reist daarvoor alle belangrijke plaatsen uit haar leven af. Van haar geboorteplaats tot de vervallen Velodromo Vigorelli in Milaan waar de Giro in 1924 finishte. Ruim twee jaar fotografeerde Kamps gedreven, inventief en bovenal vasthoudend aan een omvangrijke serie beelden. Concessies kon ze niet doen, want compromissen pasten in geen geval bij de ‘Diva van het ciclismo’.
“Alfonsina is in de afgelopen vier jaar mijn alter ego geworden”, zegt Kamps. “Soms was het alsof ze mij stuurde en wij met elkaar konden praten.” Het boek oogt bijna als een historisch document. Toch staat er geen archiefbeeld in. “Alle foto’s zijn nieuw.”
“Ik heb Alfonsina teruggevonden in de vrouwen die ik onderweg tegenkwam. Die leken qua uiterlijk vaak verrassend veel op haar. De foto’s gaan niet over één, maar over vele Alfonsina’s.”
—
Alfonsina Wielrennen is mijn leven is te bestellen via http://www.alfonsinastrada.com/?page_id=1150 Met teksten o.a. van Frank Heinen, Willie Verhegghe, Herman Laitem, Birgit Bekker, Bas Steman en Mariska Tjoelker.
