Lijdt Ilja Leonard Pfeijffer aan het Stockholmsyndroom?
[Essay] ‘Nepparlement’, ‘kapitaalinjectie’, ‘snelweg’, ‘mierenneukerij’, ‘nepnieuws’, ‘meppen’, ‘cancelen’, ‘opgestoken middelvinger’, ‘systeemfout’ … Ilja Leonard Pfeijffer gebruikt in zijn nieuwe roman Alkibiades tientallen hedendaagse termen die je zo in de krant kunt tegenkomen, maar niet in een historische roman over de Griekse oudheid verwacht. In zijn zinsgebruik is Pfeijffer daarentegen plechtiger en bezigt hij lange gedragen zinnen, sommige van meer dan een halve pagina lengte, een manier van schrijven die we al van hem kennen uit eerdere boeken zoals Grand Hotel Europa. Deze manier van vertellen in combinatie met modern woordgebruik geeft Alkibiades een eigen toon die zeker niet stoort. Daarbij geeft Pfeijffer zijn roman over het antieke Athene zo een actueel tintje.
Het thema van Alkibiades is dan ook meer dan actueel, want in Pfeijffers dikste roman tot nu toe staat er veel op het spel. Net zoals in de huidige tijd de democratie onder druk staat en rechtsextremisten en populisten de macht proberen te grijpen, zo kampt ook de jonge democratie in de stadstaat Athene met de nodige bedreigingen. We schrijven 430 voor Christus. Aan de grenzen van het Atheense Rijk rukken de legers van Sparta op. De eeuwenlange rivalen Sparta en Athene staan op het punt de Tweede Peloponnesische Oorlog te beginnen. Binnen de stadstaat zelf strijden ware democraten tegen populisten en demagogen die op eigenbelang en korte termijn gewin uit zijn. In het begin van het boek voert Pfeijffer het heerschap Kleon op, die in het machtsvacuüm dat is ontstaan na de dood van Perikles, de stiefvader van Alkibiades, de leiding van Athene probeert te pakken.
In Kleon herkennen we zonder meer iemand als Donald Trump, al vond ik in de retoriek van de volksmenner ook veel ‘Caroline van der Plas’ woordjes terug. Pfeijffers beschrijving van kleon is veelzeggend: “Na de dood van Perikles […] ontpopte hij zich als een extremistische volksjongen, vriend van het gepeupel […] Hij was een onbehouwen en grofgebekte maar charismatische spreker, die het voordeel genoot van een zeer luide stem. Hij schaamde zich er niet voor om beledigingen te schreeuwen […]. Het minder verfijnde deel van de stemgerechtigden […] dat van nature geneigd is de elite te wantrouwen, smulde van de volkse directheid waarmee hij hun verontwaardiging tot de zijne maakte.” Kleon pleit ervoor om alle mannelijke inwoners van een opstandige stad af te slachten. De held van het boek, Alkibiades, pleit ervoor om de slachtoffers te sparen. Met de steun van wijze oude mannen blijft de moordpartij uit.
Dit is een van de eerste publieke acties van Alkibiades, de hoofdpersoon in Pfeijffers roman. Deze Griekse veldheer vertelt in het boek over zijn leven. Hij stelt zich steevast voor met: “Mannen van Athene, mijn naam is Alkibiades, zoon van Kleinias. Ik ben een telg uit het oude geslacht van de Eupatriden.” Ergens halverwege het boek laat Pfeijffer zien dat Alkibiades zelf niet kon schrijven. Maar in deze roman schrijft hij zijn memoires met een rietstengel en inkt op papyrusrollen. Dit is maar een van de vele tegenstrijdigheden in het boek, die Pfeijffers roman zo intrigerend maken.
Een andere opmerkelijke tegenstrijdigheid is dat twaalf jaar nadat Alkibiades die slachtpartij in een opstandige stad voorkomt, hij er nu voor kiest om bij een andere opstand wel alle volwassenen mannen te laten ombrengen. Pfeijffer heeft vier pagina’s nodig om Alkibiades te laten uitleggen waarom het dan wel geoorloofd is. Overtuigen doet het niet. Die twijfel over Alkibiades speelt door het hele boek heen. Is hij de grote Atheense held die opkomt voor de democratie of de opportunist die alleen zijn eigen belang nastreeft? Over beide standpunten valt veel te zeggen. Maar als je het boek leest neig je toch naar het laatste.
Pfeijffer pakt groots uit met zijn roman. In 943 bladzijden vertelt hij over het leven van Alkibiades. Feitelijk is het roman gedeelte ‘maar’ 772 pagina’s, de rest is een lijst van personages, toelichting over gebruik van geld, maten en maanden, een uitgebreide bibliografie en honderd pagina’s aan bronvermeldingen, waar we kunnen lezen waar Pfeijffer zich op baseert en wat hij heeft verzonnen. Helaas zijn het geen noten, zodat je telkens maar moet gissen welke regel uit het omvangrijke boek door welke bron wordt gedekt. Dat ontneemt al snel de lol om de bronnen te raadplegen. Maar dat is dan ook een van de weinige minpunten van dit bijzondere boek. Pfeijffer is niet over één nacht ijs gegaan. Naar zijn zeggen wilde hij altijd al een boek schrijven over Alkibiades en is de roman de weerslag van een levenslange studie en fascinatie.
Alkibiades leidde een bizar en wonderlijk leven waarvan je je voortdurend afvraagt, dit kan toch niet echt gebeurd zijn. Laat ik zijn leven naar deze tijd vertalen om een indruk te geven. Stel we hebben een president in het Westen, iemand met veel macht die een enorme oorlog start, laten we hem Macron noemen. Als hij met zijn vloot op weg is, wordt in Parijs een coup gepleegd en veroordelen de nieuwe machthebbers Macron ter dood. Hij wordt vastgezet, naar Parijs gebracht, maar weet te ontsnappen. Hij vlucht naar aartsvijand Rusland en verklapt Poetin allerlei geheimen die de positie van het Westen verzwakken.
En terwijl Poetin een zeeslag levert tegen de Westerse vloot legt Macron het aan met de minnares van Poetin en verwekt bij haar een zoon. Om de Westerse vloot verder verlies te besparen, stelt Macron vervolgens aan de Russen voor om de Baltische staten en Oekraïne binnen te vallen. Onderwijl wordt het hem ook in Rusland te heet onder de voeten en vlucht hij naar China, waar hij de beste vrienden wordt met de gouverneur van Hongkong. China en Rusland zijn al tientallen jaren bondgenoten en bedreigen het Westen. Macron helpt ook China aan belangrijke informatie. In Hongkong bereidt Macron zijn terugkeer naar Parijs voor. Hij koopt om wie hij kan, zet een netwerk van spionnen op die hem inlichtingen geven. Als het moment daar is keert hij terug om opnieuw opperbevelhebber van de Westerse vloot te worden. Hij wint diverse zeeslagen tegen de Russen en wordt als held Parijs binnengehaald waar iedereen hem zijn oude zonden vergeeft.
Bent u er nog? Dit bizarre verhaal terugvertaald naar het oude Griekenland is het levensverhaal van Alkibiades, waarbij de Spartanen de Russen zijn, China Perzië en het Westen Athene. Nadat Alkibiades twaalf jaar aan de macht is, wordt hij ter dood veroordeeld, vlucht hij naar Sparta, verwekt er inderdaad bij de vrouw van de Spartaanse koning een zoon, speldt de Spartanen op de mouw dat ze niet Athene moeten aanvallen maar enkele Ionische eilanden en daarna kiest hij voor Perzië, waarna hij weer de baas van Athene wordt. Twee keer hoogverraad plegen en toch weer terugkomen? Rara, hoe kan dat? In de Griekse oudheid kon dat, zo leert Pfeijffers boek.
Pfeijffer heeft een fantastisch boek geschreven over een fantastische man. Laat je door het ongelofelijke verhaal niet weerhouden om het boek te lezen. Alkibiades is doorspekt met filosofische en historische beschouwingen, we lezen over volksgebruiken, over gerechten uit die tijd, over mode en over seksuele gewoontes. We lezen over de koningshoven in Sparta en Perzië, de eerste extreem sober, de andere super decadent, een groter verschil is niet mogelijk. Vooral de gesprekken tussen de filosoof Socrates en Alkibiades zijn prachtig. Ook zijn gesprek met geschiedschrijver van de Poleponnesische oorlog, Thucydides is van geniale schoonheid. Alkibiades verveelt geen moment: lees het boek, het is oprecht een cadeau aan jezelf. Wie gewend is aan de lectuur van de oude Grieken, weleens een Griekse filosoof heeft gelezen, of de historische werken van Herodotous en Thucydides kent, glijdt zonder moeite door het boek heen. Voor anderen valt er nog meer te beleven, zullen we maar zeggen.
Twee kampen
Toch snap ik na het lezen van het boek nog steeds niet helemaal waar Pfeiffers jarenlange fascinatie voor de Griekse held annex schurk vandaan komt en waarom hij in interviews en in het boek zelf te kennen geeft hoe belangrijk Alkibiades is geweest voor de Atheense democratie. In een interview met de VPRO zegt Pfeijffer dat je twee kampen hebt: mensen die in Alkibiades geloven en mensen die dat niet doen. Voor Pfeijffer is hij een held die altijd het belang van zijn stadstaat Athene voor ogen had. “Ik ben helemaal op Alkibiades’ hand en geef hem alles wat mijn talent te bieden heeft om zijn zaak te bepleiten, maar als lezer mag je best twijfelen,” zegt de schrijver in het interview. Als lezer van het boek kan ik me niet anders dan rekenen tot het andere kamp. Alkibiades liegt en bedriegt, zegt A met de bedoeling dat mensen B gaan doen, hij offert vrienden, mensen en steden zonder enige wroeging op voor zogenaamd hogere doelen. Alkibiades is geen democraat maar een rasopportunist en een grote boef.
En het zijn juist deze opportunisten die onze democratie bedreigen. We kijken wel vol afschuw naar populisten als Trump en Erdoğan. Maar ook sommige leden van minder radicale politieke stromingen hebben het liegen en bedriegen omarmd. Mensen als Mark Rutte en zijn grote broer Macron schuiven met schijnbaar gemak democratische waarden en rechten opzij om hun doelen te bereiken, en dat zijn meestal de niet de belangen van het gewone volk.
Waarom dan de verering door Pfeijffer van deze schurk, ook al is het dan wel een magistrale schurk. Heeft Pfeijffer misschien last van het Stockholmsyndroom en is hij als het ware gegijzeld door al die boeken over Alkibiades die hij zijn hele leven heeft gelezen en moet hij daardoor wel sympathie hebben voor zijn gijzelnemer?
Met Athene loopt het mede door toedoen van Alkibiades slecht af. Als Pfeiffers boek iets leert, is dat de democratie vooral gebaat is bij mensen die bescheiden zijn, behoedzaam, eerlijk en oprecht en bovenal bij mensen die na verloop van tijd terugtreden. Aan zelfbenoemde helden hebben we niets. In de woorden van Alkibiades zelf: “Macht verandert een mens. Zelfs het uitmuntendste karakter kan gecorrumpeerd worden door de ervaring van almacht. De gelegenheid wekt het verlangen. Wie ongelegitimeerd vertrouwen geniet, zal vroeg of laat op het idee komen om het te beschamen, alleen al omdat het tot de mogelijkheden behoort.”
De voornaamste conclusie van Pfeiffers meesterwerk is dat democratie een prachtig systeem is, maar dat de zwakste schakel in een democratie de mensen zelf zijn. Die moet je goed in de gaten houden, zeker als ze Alkibiades-achtige trekjes hebben.
—
