"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Alles voor niets

Vrijdag, 12 februari, 2021

Geschreven door: Walter Kempowski
Artikel door: Nico Hylkema

Het bal demasqué van het nazidom

“Meestal lag Katharina op haar bed te lezen of in kunstboeken de bevallige madonna´s te bewonderen, of ze knipte ze uit zwart karton silhouetten voor haar jaargetijdencyclus. (…)  Af en toe was er muziek te horen uit haar kamer, de grote Blaupunkt met het magische oog. En rook het in het huis naar sigaret. Lag ze weer op haar bed te lezen?”

[Recensie] En zo schetst Walter Kempowski de bezigheden van zijn hoofdpersoon in Alles voor niets. Katharina is een oogverblindende schoonheid, die wereldvreemd haar tijd uitzit in een verlopen landgoed in Oost-Pruisen. Om haar heen stort het Derde Rijk donderend in elkaar. De Russen staan aan de grens en elk moment wordt de opmars verwacht.

Haar echtgenoot Eberhard Von Globig verbeidt zijn tijd ergens in Italië, waar hij zorgt voor aankopen voor de Wehrmacht. Dankzij zijn eerdere rijkdom en geregelde zendingen van tabak en wijn kan Katharina zorgeloos met haar zoon Peter door het leven gaan. Zij wordt omringt door een lange rij schilderachtige personen, die haar verzorgen dan wel bewonderen of allebei natuurlijk.

Kempowski neemt de tijd om al die personen uitgebreid te beschrijven en onderwijl de roman naar een heftig einde te brengen. De titel van het boek laat weinig ruimte over voor optimisme. Pas na twee derde begint het feitelijke verhaal over de teloorgang van de familie Van Globig en van het treurig lot van de gewone mensen tijdens de ondergang van het Derde Rijk.

Heaven

Soms schrijft hij bijna luchtig over de ellende van de laatste maanden van Hitlers Duitsland. Waar nog immer in Hitler gelovende personen worden beschreven, laat Kempowski de zinnen vaak met een schamper Heil Hitler vergezeld gaan. Hij laat genadeloos de wreedheid zien van waar de nazi-ideologie toe leidt. Ook in die laatste maanden.

Waar de Duitsers het zichzelf toch zoveel gemakkelijker hadden kunnen maken door simpel te erkennen, dat ze zich hadden vergist in de Führer, blijven sommigen hardnekkig in zijn alwetendheid geloven. En daarmee maken ze de nakende ondergang veel naargeestiger dan noodzakelijk was. De schrijver legt dat mechanisme bloot en doet dat zonder verontwaardiging met oog voor de tragiek.

Tragisch is deze roman zeker, al voel je dat lange tijd amper aankomen. Het is dat het anders op de omslag staat, anders zou je op een gelukkig einde kunnen hopen. Inderdaad is Alles voor niets. Het is allemaal volstrekt zinloos, alle voorbereidingen van mensen die denken te kunnen vluchten voor de Russen, en degenen die nog geloven in de eindoverwinning.

De wijze waarop de oude adel met het nazidom dacht om te kunnen gaan, legt Kempowski bloot, en hoe die zich vergiste. Zelfs tijdens het einde denkt de oude elite nog de dans te kunnen ontspringen. Onontkoombaar sleept Kempowski je mee in zijn verhaal van die laatste maanden.

Hoewel aanvankelijk Katharina een persoon is, die weinig sympathie opwekt, weet de schrijver gaandeweg hier verandering in aan te brengen. Overigens blijft zij als een van de weinigen overeind, al leidt dat ook niet tot iets. Niet dat ze plots heldin wordt, daarvoor is ze te lethargisch. Terwijl de familie poogt te vluchten, zit zij in een koude Duitse cel door de hulp – tegen wil en dank – aan een Joodse onderduiker.

De ondergang van het Derde Rijk was voor de Duitsers een nachtmerrie. De vlucht van gewone burgers voor het Russische geweld, bestookt door Britse jachtvliegtuigen, de honger, de ontmoeting met Hitlers gevangenen uit de concentratiekampen, de dwangarbeiders, kortom het bal demasqué van het nazidom. Het getuigt van meesterschap dit te beschrijven zonder grote emotie en wellicht daardoor indrukwekkend. Uiteindelijk heeft Kempowski een uitzonderlijke historische roman geschreven.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub Van Alles


Laat hier je reactie achter:

1 reactie op “Alles voor niets

  1. Mooie recensie, waarvoor dank. Kempowski heb ik leren kennen in Berlijn toen ik in een verloren uur heb doorgebracht in de Berliner Akademie der Kunste (2007). In de jaren daarna bijna zijn complete oeuvre in het Duits aangeschaft. Deze onderwijzer kon ook via tekeningen zijn ontberingen na WO-II in gevangenschap uitermate scherp weergeven. Dat ‘verloren’ uur toen in Berlijn was achteraf gezien een geschenk van de goden, anders had ik nooit iets van Kempowski vernomen. Een zeer bijzondere, betrokken man.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.