De valkuilen van embedded journalistiek
[Recensie] Het kabinet-Balkenende viel dit jaar over de vraag of Nederlandse troepen moesten blijven deelnemen aan de oorlog in Uruzgan. Veel media gebruikten liever de enigszins ambigue uitdrukking ‘de missie in Uruzgan’ (die ook op opbouwwerkzaamheden en dergelijke kan slaan), maar wie Als een nacht met duizend sterren van Joeri Boom heeft gelezen, kan maar één conclusie trekken: het was gewoon oorlog met de Taliban.
Dat we de oorlog geen oorlog noemen, heeft twee redenen die in Booms vlot geschreven boek beide aan de orde komen. De eerste is een politieke. Nederlandse politici doen er sinds jaar en dag alles aan om de term oorlog te vermijden als er Nederlandse militairen bij betrokken zijn, constateert Boom. Het onderdrukken van de bevolking van Nederlands-Indië heette bijvoorbeeld ‘pacificatie’, terwijl de onafhankelijkheidsoorlog van de Indonesiërs bekend werd als de ‘politionele acties’. En toen het Nederlandse leger in 1999 bommen gooide op Kosovo, Servië en Montenegro was dat een ‘humanitaire interventie’.
Met de aanwezigheid van Nederlandse troepen in Uruzgan was het al niet anders. Politiek werd die verkocht als een ‘opbouwmissie’. Van opbouw was echter nauwelijks sprake, blijkt uit Booms boek. Bij de plaatselijke bevolking konden de Nederlandse militairen weliswaar op meer sympathie rekenen dan de eveneens in Uruzgan aanwezige Australiërs en Amerikanen, maar daarmee is al het positieve over de Nederlandse aanwezigheid in de Afghaanse provincie wel zo ongeveer gemeld. Ook de Nederlanders raken om de haverklap verwikkeld in gevechten met de Taliban.
Bij die gevechten komen burgers om het leven. Hoeveel precies zullen we nooit weten – en dat is één van de grote frustraties van Boom. Behalve een verslag van de oorlog in Uruzgan is Als een nacht met duizend sterren namelijk ook een evaluatie van embedded verslaggeving. Vrijwel alle Nederlandse journalisten die verslag deden van de Nederlandse activiteiten in Uruzgan waren tijdens hun bezoeken aan de Afghaanse provincie afhankelijk van Defensie. Ze werden ondergebracht op Kamp Holland en mochten niet op eigen houtje op stap. Voorlichters van Defensie bekijken en censureren hun artikelen en opnames.
Dat is de tweede reden waarom Nederlandse media bij voorkeur spreken van een missie in plaats van een oorlog. Omdat de meeste media embedded gingen, kon Defensie de berichtgeving over de Nederlandse militairen in Uruzgan in hoge mate regisseren. Nederlandse militairen waren op hun blogs vaak kritischer over de missie dan Nederlandse journalisten.
Boom geeft in zijn boek inzicht in de manier waarop de voorlichters van Defensie opereren. De hele pr-trukendoos gaat open om de missie (pardon: oorlog) zo goed mogelijk te ‘verkopen’. ‘Voor Defensie was embedded verslaggeving een groot succes. Voor de Nederlandse journalistiek was het een nederlaag’, concludeert Boom die zelf verscheidene malen embedded was bij de Nederlandse troepen in Uruzgan.
Door de embedded journalistiek zijn de gevolgen van de Nederlandse aanwezigheid in Uruzgan voor de plaatselijke bevolking voor het grootste deel in nevelen gehuld. Dat er af en toe toch iets bekend werd over die gevolgen is te danken aan enkele dappere journalisten – waaronder Boom zelf – die het wel aandurfden om onafhankelijk Uruzgan in te trekken. Boom achterhaalde op die manier bijvoorbeeld dat Nederlandse militairen hebben gehandeld in strijd met het oorlogsrecht: in hun zoektocht naar een Taliban-commandant vielen ze een ziekenhuis binnen. En dat terwijl strijdende partijen ziekenhuizen volgens de Geneefse Conventies te allen tijde moeten beschermen en respecteren (de betreffende Talib bleek bovendien helemaal niet in het ziekenhuis te zijn).
Het zijn onthullingen als deze die duidelijk maken waarom onafhankelijke oorlogsjournalistiek zo belangrijk is.
Eerder verschenen in Wordt Vervolg
