Machiavelli spreekt met een geslepen dubbele tong
De Schrijver
[Recensie] Politiek filosoof Erica Benner publiceerde al twee boeken over de filosofie van de Italiaan Nicollò Machiavelli (1469-1527). In Als een vos beschrijft ze zijn leven als diplomaat, filosoof, toneelschrijver, vader, en als een republikein die in roerige tijden vocht tegen tirannie en corruptie.
De opzet
Een man met vele maskers, maar geen kameleon.
Wie nadenkt over filosofie, gaat vaak in discussie met de doden. Je bestudeert ideeën van bijvoorbeeld Plato, Kant of De Beauvoir zonder rekening te houden met de tijd waarin ze opgeschreven zijn. Deze biografie kiest per definitie voor een historische benadering die leven en werk van Machiavelli met elkaar verbindt.
De inhoud
De titel van deze biografie – Als een vos – vat het leven van Machiavelli goed samen. Hoewel geboren in een gezin dat te minvermogend is om voor politieke functies in aanmerking te komen, weet hij zich op te werken tot Tweede Kanselier van de Florentijnse Republiek. Die positie dankt hij aan zijn scherpzinnige persoonlijkheid: hij weet op de juiste momenten te zwijgen of te praten. In die zin is hij een vos zoals je die in de natuur aantreft, zegt Benner: hij kan valstrikken herkennen en toont een lenig verstand.
Als ambtenaar met een relatief lage rang – hij klaagt vaak over zijn salaris – reist Machiavelli door Italië en naar Frankrijk, op zoek naar bondgenoten voor Florence. Zo ontmoet hij ook de man die model staat voor De heerser, Machiavelli’s bekendste boek. Dat is Cesare Borgia, die bezig is met een opmars in Italië. Deze zoon van de paus heeft een wrede, ‘duivelse reputatie’. Ook een vos, maar dan zoals veel mensen een vos zien, vindt Benner, want hij is sluw, achterbaks en agressief.
Nauwkeurig beschrijft Benner de politieke conflicten waarin Machiavelli verzeild raakt. Hij blijkt een hartstochtelijk pleitbezorger van een democratische republiek met een eigen leger. Een man met vele maskers, maar geen kameleon. Als de autocratische Medici in 1513 opnieuw aan de macht komen, wordt Machiavelli beschuldigd van een samenzwering. Hij belandt in de gevangenis, wordt gemarteld en verbannen uit de stad. Later weet hij toch weer een rol te spelen in de Florentijnse politiek.
Benner schenkt ook aandacht aan ander werk van Machiavelli, waaronder de Discorsi, het politieke spotgedicht De ezel en een blijspel dat volgens de biografe veel details over zijn eigen (liefdes)leven verraadt. En aan de Florentijnse geschiedenissen waarvoor hij extra werd beloond door paus Clemens de Medici. Desalniettemin: in 1557 werd al zijn werk door de paus op de index van verboden boeken geplaatst.
De strekking
Deze beschrijving van Machiavelli’s leven werpt een ander licht op zijn werk. Machiavelli blijkt helemaal niet de cynicus waar hij vaak voor versleten wordt. Vooral in De heerser spreekt hij volgens Benner met ‘een geslepen dubbele tong’. Want hoewel hij dictators adviseert hoe ze zonder scrupules aan de macht kunnen komen, ondergraaft hij die adviezen op ironische wijze. Wie immers met list en bedrog de macht verovert, behoudt die niet. Op de lange termijn duldt een volk alleen leiders die uitzicht bieden op vrijheid en stabiliteit.
Redenen om dit boek niet te lezen
Wie uitgedaagd wil worden in denken over politiek en macht, kan misschien beter terecht bij Benners systematische boeken over de filosofie en ethiek van Machiavelli. Daarvoor is deze knappe reconstructie aan de hand van historische bronnen toch minder geschikt. Die opzet heeft ook nog een ander nadeel. Benner voert enorm veel personen op die ze soms bij de voornaam, dan weer bij de achternaam noemt. Gelukkig staat vooraan een lijst met ‘dramatis personae’.
Redenen om dit boek wel te lezen
Nu Trump, Erdogan, Poetin en Xi Jingping het wereldtoneel domineren, is het erg leerzaam om je te verdiepen in plaatsen en tijden waar politiek minstens zo’n hardvochtig spel was. Je krijgt een goed beeld van de conflicten waarin Florence in de vijftiende en zestiende eeuw verwikkeld was. Dat een van de belangrijkste politiek denkers uit de westerse filosofie daarin niet zo’n cynische positie innam als vaak gedacht wordt, is de tweede verrassing van deze biografie.
—
Eerder verschenen in Trouw en op Tanny Dobbelaar
Zie eveneens twee andere recensies van Als een Vos, geschreven door Han van Ruler en Niklas Anderberg.
