"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Als je het licht niet kunt zien

Dinsdag, 19 mei, 2015

Geschreven door: Anthony Doerr
Artikel door: Patrice van Trigt

Waar kies je voor en kun je daar mee leven?

[Recensie] De jonge Marie-Laure is blind. Ze woont met haar vader in Parijs naast het Natuurhistorisch Museum, waar hij werkt als curator. Als Marie-Laure twaalf is bezetten de nazi’s Parijs en vader en dochter vluchten naar het Bretonse Saint-Malo. Ze hebben de grootste en meest waardevolle schat van het museum meegenomen. In een Duits mijnstadje groeit Werner Pfennig op in een weeshuis samen met zijn jongere zusje Jutta. Werner belandt bij de Hitlerjugend en wordt vervolgens naar het front gestuurd. Via Rusland komt hij tenslotte in Saint-Malo terecht, waar zijn verhaal en dat van Marie-Laure samenkomen.

Marie-Laure is bijna zes jaar wanneer haar ogen ineens verslechteren. Bij nader onderzoek blijkt het een onomkeerbaar iets te zijn en al snel verliest zij haar volledig zicht. Het meisje is blind. Ze woont samen met haar vader in Parijs, waar hij werkzaam is bij het Nationaal Historisch museum. In plaats van bij de pakken neer te gaan zitten is hij vastbesloten het Marie-Laure zo gemakkelijk mogelijk te maken maar er tegelijkertijd wel voor te zorgen dat ze zichzelf kan redden. Vader maakt haar wegwijs in de ziende wereld en, terwijl hij haar beschermt, laat hij haar toch zelf haar wereld ontdekken. Zijn streven is dat ze zichzelf kan redden. Ook wanneer hij er niet is.

Werner groeit met zijn zusje Jutta op in het weeshuis van Frau Elena. Het weeshuis staat in het mijnstadje Zollverein in Duitsland. Op zich hebben ze het niet slecht, Frau Elena is goed voor de kinderen en ze beschermt hen met haar leven. Werner blijkt bijzondere talenten te hebben. Hij is gefascineerd door techniek en mechanica en kan op jonge leeftijd alles al in –en uit elkaar knutselen. De voorkeur voor radio’s zorgt ervoor dat ook anderen hem weten te vinden, zo verdient hij een zakcentje. Geregeld luistert hij met Jutta stiekem naar een radio-uitzending die hem en zijn zusje troost biedt. De uitzending komt duidelijk van ver weg en werkt haast betoverend. En dan ineens is er geen signaal meer.

De oorlog breekt uit. De Duitsers vallen onder het bewind van Hitler Frankrijk binnen, Parijs gaat gebukt onder zware bombardementen. Marie-Laure en haar vader moeten vluchten. Vader krijgt vanuit het museum een bijzondere opdracht mee en ze laten Parijs achter zich. Ze hebben verder niets kunnen meenemen, behalve de kleding die ze dragen en een klein doosje, omringd door mysterie, uit het museum. Uiteindelijk komen ze in het huis van oom Etienne in Saint-Malo, gebroken en totaal uitgeput van hun reis. Ze worden warm ontvangen door Madame Manec, de huishoudster, en er lijkt een moment van rust te zijn aangebroken. Marie-Laure is een ondernemend meisje en gaat op onderzoek uit in het huis. Zo maakt ze kennis met haar excentrieke oom, zijn wonderlijke verhalen en de bijzondere nalatenschap van zijn broer.

Boekenkrant

Werner krijgt een oproep voor een opleiding bij de Hitlerjugend. Hij moet zijn zusje achterlaten en hij gaat een zware tijd tegemoet. Zijn aanleg voor techniek is ook bij de legerleiding niet onopgemerkt gebleven en zijn taak wordt al snel duidelijk. Samen met nog een aantal jongeren wordt Werner na een keiharde opleiding op pad gestuurd, levensgevaarlijke missies die de jonge jongen tot man doen veranderen. Wat hij moet doen is ongelooflijk, wat hij ziet is onmenselijk. Hij reist door oorlogsgebieden en komt uiteindelijk, na jaren, uit in Saint-Malo.

De hoofdstukken zijn ieder voorzien van een korte tekst, soms verraad die al waar het stuk over gaat, een cruciale aanwijzing, en dat is jammer. Bij andere hoofdstukken is het weer prikkelend en wil je snel doorlezen waar die omschrijving over gaat. Het heeft duidelijk twee kanten om het op die manier te doen. De kunst is om niet teveel weg te geven met het hanteren van deze stijl. De hoofdstukken zijn kort en het boek leest daardoor behoorlijk snel.

Vanaf een aantal jaren voor het uitbreken van de oorlog en die tijdens de oorlog, volgen we Werner en Marie-Laure en nog een aantal personages. Iedereen levert zijn bijdrage, ieder personage is van toegevoegde waarde en heeft zijn doel in het verhaal. Alle locaties zijn zorgvuldig gekozen en vervullen daarmee minstens een zo belangrijke rol als de hoofdpersonages, alles past naadloos in elkaar. Het verhaal is eigenlijk net zo ingenieus in elkaar gezet als een van de knutselhuisjes van de vader van Marie-Laure.

De schrijnende gebeurtenissen die zowel Werner als Marie-Laure meemaken zijn haast niet voor te stellen. De twee jonge mensen in dit verhaal imponeren en pakken je vast. Ieder op hun eigen manier, onder totaal verschillende omstandigheden. Ze moeten zien te overleven en dat houdt in dat er keuzes gemaakt moeten worden. Keuzes die ze zelf anders nooit zouden maken, die niet eens bij hen zouden opkomen. Maar in een oorlog is alles anders, dan gelden normale regels ineens niet meer, bedenken de machthebbers andere regels die hen beter uitkomen. En iedereen dient zich daar maar naar te schikken, of anders…… Die druk, die onvoorspelbare dreiging, is bijzonder goed voelbaar in dit verhaal. Eigenlijk zijn het meerdere verhaallijnen die op een miraculeuze wijze allemaal iets met elkaar te maken hebben. Heel subtiel lopen de verhalen van Oom Etienne met zijn kluizenaarsgedrag, Madame Manec die voor Etienne zorgt en erg strijdvaardig blijkt, en Duitse sergeant Von Rumpel doorheen. Vooral laatstgenoemde is nogal gebrand op het doosje dat uit het museum is meegenomen.

Doerr heeft op een indringende en ontroerende wijze deze twee jonge mensen tot leven gebracht. Hun ervaringen en emoties zijn alsof ze het zelf tegen je vertellen en je maar niet kunt stoppen met luisteren, in dit geval lezen. Je wordt het verhaal ingezogen en zelfs op momenten dat het net iets te lang gaat duren, komt het niet in je op het boek weg te leggen. Het werkt haast hypnotiserend. De schrijfstijl van Doerr is helder en niets verhullend. Hij doet geen enkele moeite om het mooier te maken dan dat het is. En dat maakt het verhaal zo echt, zo authentiek. De rode draad door het verhaal is duidelijk aanwezig, uiteindelijk komt dat aan het einde van het verhaal prachtig bijeen. Niet geheel onverwacht natuurlijk maar daarom niet minder mooi. De invulling van het verhaal is behalve indrukwekkend ook leerzaam. Het kunstroven uit die tijd, het vernietigen van boeken en radio’s, alles komt aan bod. De overheersing van de Duitsers was overweldigend, het onderlinge verraad daarom zo triest. Het verhaal gaat over vriendschap, liefde, vertrouwen en doorzettingsvermogen maar ook over onmenselijk gedrag, dwang, en een allesverwoestende oorlog.

Uiteindelijk is daar altijd de vraag: “waar kies je voor en kun je daar mee leven?”

Eerder verschenen op Perfecte Buren

Boeken van deze Auteur:

Als je het licht niet kunt zien