Russell Shorto over de geschiedenis van onze hoofdstad
[Recensie] In 2015 was het de 740ste verjaardag van de stad Amsterdam. Op 27 oktober 1275 kwam Amestelledamme, later Amsterdam, namelijk voor het eerst in een geschreven document voor. Graaf Floris V tekende die dag een tolprivilege in Leiden waarin hij de bewoners bij de dam in de Amstel toestemming gaf om in zijn gebied goederen te vervoeren zonder tol te hoeven betalen. De stad kent een rijke geschiedenis van bijna driekwart millennium.
De Amerikaanse historicus Russell Shorto (1959) is al langer gefascineerd door de Nederlandse geschiedenis. Eerder verscheen van zijn hand The Island at the Center of the World: The Epic Story of Dutch Manhattan and the Forgotten Colony that Shaped America (2004). In dit werk ging Shorto in op de Nederlandse wortels van New York. Hij baseerde dit boek op de gegevens van het New Netherland Project (huidige New Netherland Research Center). In de periode van 2007 tot 2013 woonde Shorto zelfs in Amsterdam, in deze periode werkte hij aan Amsterdam. In Amsterdam behandelt Shorto de geschiedenis van de Nederlandse hoofdstad vanaf de stichting, via de Gouden Eeuw tot aan het Amsterdam van vandaag de dag.
De stad Amsterdam is wereldberoemd om zijn tolerantie, Shorto neemt die tolerantie als rode draad door zijn boek. Amsterdam gaat dan ook niet alleen over een stad, maar ook over een begrip. Zo stelt Shorto dat Amsterdam met name bekend is om één ding, het liberalisme. Hierbij gebruikt Shorto het woord ‘liberaal’ als synoniem aan vrij, open en verdraagzaam. Hierbij maakt Shorto de kanttekening dat ‘liberaal’ een woord is dat door de geschiedenis heen krachtig naar diverse richtingen is getrokken. Zo is het een probleem dat het woord tegenstrijdige betekenissen lijkt te hebben in de Verenigde Staten en in Europa. Dat komt volgens Shorto doordat de bijbetekenis ‘vrij’ op veel dingen betrekking kan hebben. In Europa wordt het liberalisme vooral gebruikt om vrijheid van prijzen te bepleiten, terwijl in de Verenigde Staten de nadruk ligt op maatschappelijke zaken en de individuele vrijheid. Kortom, historisch gezien houdt liberalisme een geloof in individuele vrijheid en individuele rechten in. In Amsterdam wil Shorto kijken of het liberalisme in Amsterdam is ontstaan.
“Er bestaan natuurlijke verbanden tussen de oprichting van de eerste effectenbeurs ter wereld, de ontwikkeling van seculiere kunst door Rembrandt en zijn tijdgenoten, de implementatie van een baanbrekend officieel tolerantiebeleid (…) én de fysieke transformatie van de stad die werd bereikt door het graven van de beroemde Amsterdamse grachten. ” (p. 26-27)
Omdat, zo stelt Shorto, liberalisme neerkomt op individuele vrijheid en dus op het belang van het individu, staan mensen centraal in zijn boek. Bekende historische figuren zoals Rembrandt, Spinoza en Anne Frank worden in Amsterdam behandelt, net als minder bekende personen zoals Wouter Jacobszoon, Catalina Trico, Geertje Dircx en Frieda Menco.
Amsterdam was tot het jaar 1345 een achtergebleven gebied. Tot die tijd waren steden aan de rivieren die Duitsland en Midden-Europa met de Noordzee verbonden belangrijker, zoals Utrecht, Nijmegen en Maastricht. In het jaar 1345 kreeg Amsterdam te maken met een omslag, het zogenoemde mirakel van Amsterdam. Het verhaal gaat dat op een koude winternacht van 15 op 16 maart in 1345 een man ziek in bed lag. Hij kreeg van een pastoor het sacrament der zieken. Later die avond braakte hij de hostie weer uit. Het braaksel werd in een schaal opgevangen die in het vuur werd gegooid. De volgende ochtend zag een verzorgster in de haard een ongeschonden, stralend witte hostie. Zij pakte de hostie uit het vuur en legde deze op een kussen in een kistje. Sindsdien is de plek een plaats waar pelgrims komen en vond er tweemaal per jaar in de vastentijd een grote sacramentsprocessie plaats. Het mirakel zette Amsterdam op de kaart en zorgde voor een toestroom aan mensen uit Europa die hun zieken mee torsten.
Gelijktijdig met het mirakel van Amsterdam bloeide de haringvaart op. Dit had te maken met een ontdekking bij vissen zoals haringen. Zo bleek dat deze vissen een klein zakje in hun maag hadden. Als je niet alle ingewanden voor het pekelen verwijdert, maar dit zakje en de alvleesklier laat zitten, dan blijft de vis langer goed en heeft hij bovendien meer smaak. Hierdoor konden Nederlandse vissers verder uit de kust gaan vissen. Binnen enkele jaren domineerden de Nederlanders de hele markt met hun haringindustrie.
Uiteraard gaat Shorto niet alleen in op deze oudere perioden uit de geschiedenis van Amsterdam, maar ook op de bekende episoden uit de geschiedenis, waarin de handelsreizen van de VOC de stad ongekende rijkdom en wereldwijde invloed brachten, de Tweede Wereldoorlog en de Provo’s. Hier en daar loopt Shorto met zevenmijlslaarzen door de geschiedenis van Amsterdam en slaat hij verschillende gebeurtenissen die van belang waren voor de geschiedenis van de stad over. Dat is echter niet storend. Amsterdam betoogt immers geen geschiedenis van de Nederlandse hoofdstad te zijn, maar enkel specifiek in te gaan op het liberale en tolerante karakter van de stad. Dit weet Shorto goed te vatten in de verschillende historische gebeurtenissen die hij voor zijn hoofdstukken uitkiest.
Dit boek leest als een trein, doordat Shorto op treffende wijze precies die passages uit de geschiedenis weet te pikken die laten zien hoe de Nederlandse hoofdstad de vrijzinnige stad is geworden die het heden ten dage is. Hij neemt de lezer mee op een reis door de tijd; van de aanleg van de eerste grachten tot aan de opkomst van Rembrandt en van de handelsgeest van de VOC tot de scherpe filosofie van Spinoza. Hoewel dit boek geen complete stadsgeschiedenis omvat, behoort het zeker tot de must reads met betrekking tot de historie van Amsterdam.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
