Verplichte kost!
[Recensie] Het is altijd oppassen geblazen als je een boek heel erg goed vindt en je het tegelijkertijd helemaal eens bent met de gedachte erachter. Net als iedereen word ook ik maar al te graag bevestigd in mijn eigen ideeën en het is natuurlijk extra fijn als dit gebeurt vanuit onverwachte hoek. Ik heb het over zijn meest recente boek ‘Anders’ van de vooraanstaande primatoloog Frans de Waal. Het boek is helder, genuanceerd, interessant en overtuigend en zou verplichte kost moeten zijn op elke middelbare school. Nee, het zou juist verplicht moeten zijn voor oudere mensen, al die 50+’ers bijvoorbeeld die nog steeds menen dat alle aandacht voor de lhbtiq+’ers modieus gedoe is, maar ook voor de militante ‘feministen’ die menen dat sekse niet meer is dan een sociale constructie. En tot slot is dit broodnodige kost voor elke psycholoog én filosoof in de dop.
Zonder bang te zijn om op zere tenen te trappen legt de – zelfbenoemde – feminist Frans de Waal haarfijn uit waarom jongens meestal jongensachtig gedrag vertonen en meisjes meestal meisjesachtig gedrag. Dat daar volop uitzonderingen op zijn (zowel bij mensen als bij andere dieren) benadrukt De Waal echter ook. Het enige echte verschil tussen mensen en andere dieren – en dan gaat het vooral over bonobo’s en chimpansees – is dat mensen geneigd zijn om elkaar in een hokje te stoppen en een oordeel te vellen over de (vele) mensen die daar niet in passen.
Ik wou dat ik dit boek veertig jaar geleden had gelezen. En dat ook mijn ouders, mijn vrienden, mijn vijanden en alle anderen die zo hard en ongenuanceerd over mijn transgender-zijn hebben geoordeeld dit boek toen al hadden gelezen. Maar gelukkig zijn mensen nooit te oud om te leren.
Het doel van dit boek is, zo schrijft Frans de Waal, om gedrag van mensen te vergelijken met dat van andere primaten, niet omdat zij voor ons mensen een voorbeeld zouden moeten zijn, maar omdat andere primaten ons een spiegel voorhouden die ons in staat stelt ons eigen gedrag in een nieuw licht te zien.
Anders is een dikke pil (423 pagina’s), maar het is niet een boek dat je per se in een keer van voor naar achter moet uitlezen. Het boek is zo helder als glas en waar je ook bladert, overal is de lijn van het betoog uitstekend te volgen. Er is ook een fijn en overzichtelijk trefwoordenregister en alle beweringen zijn heel goed onderbouwd.
Frans de Waal gaat daarbij echt als bioloog te werk, dus hij kijkt naar het gedrag van mensen en hecht erg weinig waarde aan wat mensen daar zelf over zeggen. Laat staan dat hij zich druk maakt over “de meest dwaze overpeinzingen” van allerhande denkers en filosofen. Vooral het negatieve wereldbeeld van Richard Dawkins en het eeuwenoude dualisme tussen lichaam en geest moeten het bij hem ontgelden. De Waal volgt daarin de Britse moraalfilosoof Mary Midgley die een halve eeuw geleden al korte metten maakte met de vooringenomenheid ten opzichte van vrouwen door denkers zoals Plato, Aristoteles, Hegel, Schopenhauer, Nietzsche, Freud, Darwin en Rousseau. Frans de Waal steekt als wetenschapper overigens ook de hand in eigen boezem. Omdat wij biologen vaak de nadruk leggen op typisch gedrag, zo erkent hij grootmoedig, hebben we niet altijd aandacht gehad voor de vele uitzonderingen daaro.
Is er dan helemaal niks op dit boek aan te merken? Jawel hoor, Frans de Waal slaat de plank volgens mij wel enigszins mis wanneer hij – met alle kennis die hij erover heeft – niets ziet in de vele oproepen tot een meer genderneutrale maatschappij waarin de biologische sekse er nauwelijks toe doet. ‘ik zou niet in een wereld zonder gender of sekse willen leven’ licht hij deze gemeenplaats toe. Maar daar gaat het ook niet om. Het gaat erom dat er geen onderscheid wordt gemaakt tussen man en vrouw als dit onderscheid volkomen irrelevant is. Bijvoorbeeld dat je op je geslacht wordt aangesproken terwijl je in de eerste plaats ‘reiziger’ bent of ‘toehoorder’ of ‘advocaat’ of ‘lezer’ of ‘schrijver’, etc. En als filosoof kan ik het niet laten een vraagteken te plaatsen bij de slotzin “dat mensen niet hetzelfde hoeven te zijn om gelijk te zijn”. De inzet van De Waal is zonder meer sympathiek. Hij wil – na zoveel nadruk te hebben gelegd op de sekseverschillen tussen mensen – de gelijkwaardigheid van iedereen veiligstellen. Dat is volgens mij minder eenvoudig dan dat het lijkt.
—
Eerder verschenen op Robin Hurkens
