Anti-nihilisme & Marx bevrijd

Pleidooi voor een nieuwe politieke beweging

[Recensie] De aarde moet dringend aan het infuus. De crises stapelen zich op: klimaatcrisis, vluchtelingencrisis, economische crisis, Covidcrisis. De grenzen aan de groei zijn allang bereikt, de wereld staat letterlijk in brand, de verschillen tussen rijk en arm nemen schrikbarend toe. Op zoek naar nieuwe ideeën voor onze wereld in nood bladerde ik afgelopen zomer de catalogi van de uitgevers door. Twee boeken vielen me op. Op de eerste plaats Marx bevrijd, natuur en vervreemding van Paul Cobben, emeritus hoogleraar geschiedenis van de moderne filosofie aan de Universiteit van Tilburg. En het boek van de jeugdige broers Arthur en Jarmo Berkhout, beiden filosoof én activist: Anti-nihilisme, engagement in de 21ste eeuw.

Ik begon in Marx bevrijd, want de achterflap belooft dat Marx “verrassende inzichten biedt om deze problemen te duiden. Marx laat zien dat menselijk ingrijpen in de natuur leidt tot zelfvervreemding: wij mensen ondermijnen ons bestaan als wezens die zelf deel uitmaken van de natuur. Deze zelfvervreemding cumuleert in de kapitalistische samenleving.” Spannend. Maar waarom de titel ‘Marx bevrijd’? Was hier niet Marx bevrijdT bedoelt? Na een paar pagina’s werd duidelijk dat de achterflapschrijver het boek zelf niet heeft gelezen want Cobben heeft het eigenlijk nauwelijks over de huidige wereldproblematiek. De aanbevelingstekst zette me zo op het verkeerde been dat het boek vanaf het eerste hoofdstuk teleurstelde. Cobbens boek gaat over de vraag of Marx’ vrijheids- en daarmee mensbeeld wel adequaat is voor onze tijd. Cobben zet daarvoor de leermeester van Marx in: Hegel. Cobben schrijft: “Wie Marx wil actualiseren moet nagaan of de methodische kern van zijn denken voldoende potentie heeft om de problemen van onze tijd met open vizier tegemoet te treden. Dat bracht mij ertoe deze dialectiek nader te doordenken en terug te keren naar de hegeliaanse wortels ervan.” En dan volgen er 150 pagina’s zwaar academische en op zich interessante analyses van de Marxistische én Hegeliaanse denkbeelden en de wisselwerking tussen deze ideologieën. Uiteindelijk krijgt Hegel gelijk van Cobben. Hij schrijft in zijn conclusie: “De argumenten die Marx had om zich van Hegel af te keren moeten daarom weerlegd worden […] Enerzijds door te betogen dat het innemen van een verhouding tot de natuur vrijheid veronderstelt en anderzijds door te laten zien dat de totale vervreemding (en daarmee de totale onvrijheid) die Marx aan de vrije markt koppelt niet staande valt te houden.” Marx wordt inderdaad bevrijd, door Hegel. Das fijn voor Cobben, maar de wereld is er niet vooralsnog niet mee gered.

Meer uitkomst biedt Anti-nihilisme, engagement in de 21^ste eeuw van de gebroeders Berkhout. In de inleiding van hun boek vertellen de auteurs dat ze als studenten deelnamen aan de grote Maagdenhuisbezetting, niet die uit 1969 (de heren zijn pas dertig jaar) maar die uit 2015. De Berkhouts zien de bezetting, die zes weken duurde, als protest tegen de “neoliberalisering van het leven” van de afgelopen decennia. De aanleiding voor de bezetting waren de bezuinigen op het hoger onderwijs, een regelrecht gevolg van de financiële crisis van enkele jaren daarvoor. Terwijl de overheden de private winsten aan banden hadden moeten leggen werden alleen de publieke lasten verhoogd, aldus de broers. De Maagdenhuisbezetting zien ze als een van de eerste tekenen van een internationale golf van protesten tegen een wereld die nu geteisterd wordt door de ene crisis na de andere. En het is volgens de filosofen hard nodig om in verzet te komen tegen het kapitalisme, tegen vernietiging van de aarde, tegen “het nihilisme van de macht.”

Hun boek dient vooral als analyse van de huidige problemen. Zo leggen de auteurs in Deel 1 De onmogelijke gemeenschap een pijnlijk verband tussen de huidige vluchtelingencrisis met al die verschillende kampen (denk aan Moria in Griekenland, aan Lampedusa in Italië, aan de kampen bij de Mexiaanse grens, maar ook aan Ter Apel) met de concentratiekampen uit de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw. “Met dat verschil dat er nu geen totalitaire regimes meer nodig zijn om het onacceptabele uit te voeren: het aanbrengen van een hiërarchie in de waarde van mensenlevens”. Volgens de Berkhouts is er een verschil ontstaan tussen mensen met een paspoort en verblijfvergunning en mensen die dat niet hebben. In deel twee De hoop voorbij ontleden ze het begrip vooruitgang. De stelling is hier dat al sinds de vroege verlichting het idee van maakbaarheid en vooruitgang de mens steeds meer heeft losgekoppeld van zijn natuurlijke omgeving. Aan de hand van analyses van de Frankfurter Schule – een filosofische stroming die aan het begin van de 20^e eeuw ontstond met denkers als Walter Benjamin, Theodor Adorno en Herbert Marcuse – laten de Berkhouts zien dat dit voortgangsgeloof voortdurend slachtoffers maakte en nog steeds maakt. Het rotsvaste vertrouwen dat de mens de natuur kan beheersen heeft tot de huidige uitputting van de aarde geleid. De rationele beheersing is veranderd in irrationele chaos, aldus de broers. Kapitalisme en neo-liberalisme zijn de brave uitvoerders geweest van dit rationaliteit denken.

Alleen thuis milieuvriendelijker gaan doen is niet de oplossing. Er zijn radicalere veranderingen nodig volgens de filosfen. De Berkhouts pleiten voor andere economische structuren. In het kapitalisme en huidige neo-liberalisme zijn zaken die tot de gemeenschap zouden moeten behoren geprivatiseerd en in handen gekomen van een kleine elite van rijken, die tegelijkertijd ook zorgen voor extreme vervuiling van de planeet. “Niet mensen zijn het probleem, maar rijke mensen,” schrijven ze. “Of preciezer gezegd, de systemen van ongelijkheid, waarop hun welvaart berust.” Dat moet veranderen. “Niks is dringender nodig dan het tegengaan van de privatisering van het gemeenschappelijke.”

De Berkhouts bieden geen blauwdruk voor een nieuwe toekomst. Het gaat hen er nu om dat we massaal nee zeggen (Marcuse noemde dat ‘de grote weigering’) tegen de heersende toestanden van onrecht. Engagement en sociale bewegingen zijn nodig om mensen te mobiliseren en veranderingen tot stand te brengen. Ondanks alle sombere berichten over de wereld, blijven de broers positief. Als we het willen, dan kan er echts iets veranderen, geloven ze. Daarom alleen al is hun boek waardevol. Het gaat om het vinden van “nieuwe antwoorden op de vraag wat we werkelijk willen en wat werkelijk goed voor ons is. Die antwoorden, altijd voorlopig, altijd zoekend, maken het mogelijk om de verbeeldingskracht te mobiliseren ten gunste van veranderende sociale verhoudingen.”

Paul Cobben (71) schreef een droge academische studie waar we weinig mee kunnen. De gebroeders Berkhout (30) inspireren ons zelf stappen te gaan zetten om de problemen die ons teisteren het hoofd te bieden. De jeugd heeft de toekomst, het kan niet vaak genoeg gezegd worden.

—

Voor eerst gepubliceerd op Bazarow

Op woensdag 12 oktober a.s. zijn Arthur en Jarmo Berkhout te gast bij Bazarow.LIVE in Bieb Neude, aanvang 20.00 uur. Roeland Dobbelaer praat met hen over hun boek en over de noodzakelijke veranderingen om de wereld én de mensheid te redden. Kijk hier voor meer informatie.