"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Atlas van de wereldgeschiedenis

Maandag, 7 december, 2020

Geschreven door: Christian Grataloup
Artikel door: Evert van der Veen

De geschiedenis van de mensheid in 515 kaarten

[Recensie] Christian Grataloup is emeritus hoogleraar geografie in Parijs en heeft in zijn werk bijzondere aandacht voor historische geografie. Maarten van Rossum, Nederlands historicus schreef het voorwoord voor de Nederlandse vertaling en zegt: “De bedoeling van een historische atlas is te laten zien hoezeer de wereld veranderd is”. Hij vertelt in zijn persoonlijk getinte verhaal dat hij als kind al dol op atlassen was en hij noemt vele titels.

De Atlas van de wereldgeschiedenis is ingedeeld in 13 hoofdstukken met een chronologische volgorde, voorafgegaan door een inleiding van Christian Grataloup waarin hij zijn keuzen verantwoordt. Het eerste hoofdstuk bestrijkt in tijd de grootste periode: hier gaat het over het begin van de mensheid tot 3000 voor Christus, de ontwikkeling van mensachtigen naar mensen. Waarschijnlijk is de Riftvallei de wieg van de mensheid; van hieruit vond de verspreiding van mensenrassen over de wereld plaats.

Ook de bijbel heeft een plaats in deze atlas. Hoewel er volgens de auteur geen archeologisch bewijs is, laat hij wel de uittocht van het volk Israel onder leiding van Mozes uit Egypte zien. Ook de koninkrijken van David en Salomo worden op kaarten afgebeeld evenals de zendingsreizen van de apostel Paulus naar Turkije en Europa. Er is meer religie in dit boek zoals de verspreiding van het Boeddhisme dat zijn oorsprong heeft bij de rivier de Ganges in India en het ontstaan van de islam in de 6e eeuw in Mekka.

Indrukwekkend is de kaart met het Perzische Rijk dat maar liefst 10 miljoen vierkante kilometer besloeg van Turkije tot de rivier de Indus. Ook het Romeinse Rijk krijgt de nodige aandacht met interessante kaarten van het oude Rome en Pompeï in 79, voordat de vulkaanuitbarsting de stad verwoestte. Boeiend zijn ook de kaarten met de grote volksverhuizing in de 5e eeuw en de zijderoutes, overigens een term uit de 19e eeuw, die de handelsroutes tussen de Middellandse Zee naar China aanduiden. Opvallend is de kaart met de Zwarte Dood, de pestepidemie uit de 14 eeuw, veroorzaakt door vlooien. De bron in het oosten is afkomstig uit China of Koerdistan, de westerse bron is te herleiden tot de havenstad Kaffa aan de Zwarte Zee. Jaartallen laten zien hoe de pest zich door de jaren naar allerlei uiteinden verspreidt. De thematiek doet onwillekeurig denken aan de actuele situatie in de wereld.

Heaven

De kaarten in deze atlas laten zien dat er door de eeuwen veel menselijke dynamiek is: er is veel handel via land en over zee, er zijn kunsthistorische stromingen, er vinden aardbevingen plaats in met name Griekenland en Italië. Verder zijn er talloze oorlogen, met name in de meer recente geschiedenis hebben deze een plaats. Ook is er aandacht voor de ontdekkingsreizen van Columbus, de koloniën van westerse landen, de Joodse diaspora en ontdekkingsreizen.

Actueel is de aandacht voor de slavenhandel vanuit Afrika. Amsterdam wordt hier als havenstad genoemd op een kaart. Onlangs verscheen in opdracht van de Amsterdamse gemeenteraad het boek “Slavenhandel in oost en west”. Rotterdam wordt hier niet bij genoemd maar ook deze havenstad was bij de handel in slaven betrokken. Onlangs verscheen een boek dat dit documenteert: Rotterdam in slavernij.

Een kaart die je niet direct zou verwachten is die van het Franse wegennet aan het begin en einde van de 18e eeuw. De reistijd blijkt in deze periode met de helft te zijn bekort door verbetering van de wegen. Frankrijk heeft dan al 30.000 km aan geplaveide wegen met een standaard breedte van 60 voet (bijna 20 meter) die zijn omzoomd door bomen. Op een andere kaart zijn de 83 departementen van Frankrijk te zien met centraal gelegen de hoofdsteden. Uitgangspunt was dat de hoofdstad van een departement in een dag per paard bereikt moest kunnen worden.

Een andere opmerkelijke kaart is die met overzeese strafkampen in koloniën waar mensen dwangarbeid moesten verrichten. In de 20e eeuw krijgen naast de Eerste en de Tweede Wereldoorlog ook de Armeense genocide aandacht evenals De Goelag, de straf- en werkkampen in de Sovjet Unie waarheen 19 miljoen mensen werden verbannen.

Een weinig belichte militaire operatie in de Tweede Wereldoorlog – voor mij was dit althans een nieuw gegeven – is operatie Dragoon, de landing van 3 Amerikaanse devisies en het Franse leger op 15 augustus 1944 in de Provence. De kaart van de Holocaust is indrukwekkend in zijn grote aantallen slachtoffers.

Ook de recente geschiedenis krijgt aandacht zoals de Israelische oorlogen en de Palestijnse gebieden, het ontstaan van 27 staten sinds 1991 op de Balkan en in de voormalige USSR. Het lijvige boek sluit af met de ontwikkeling van de Europese eenwording waartoe al in 1951 de eerste aanzet werd gegeven door de oprichting van de EGKS: Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal. Andere actuele kaarten zijn de 13 Amerikaanse interventies in de wereld, de muren die er tussen landen zijn gebouwd vanaf 1900, de verandering van het klimaat met name in Afrika en Azië.

Het boek is helder van opzet, met begeleidende teksten die beknopt maar duidelijk de kaarten toelichten.

Een prachtig boek om steeds weer ter hand te nemen!

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles