Tentoonstelling en boek over vroege verwondering over Chinese cultuur
China was een gesloten rijk in de zeventiende eeuw. Buitenlanders waren er niet welkom. Toch lukte het enkele Nederlanders om vaste voet aan Chinese grond te krijgen. Vol bewondering keken ze naar de Chinese cultuur. Andersom hadden de Chinezen ook een mening over ons. Deze beeldvorming is nu in een tentoonstelling en boek gevangen.
[Recensie] Barbaren & Wijsgeren, Het beeld van China in de Gouden Eeuw belicht de wederzijdse culturele beïnvloeding tussen China en de Nederlanden. Het Frans Hals Museum is een meer dan passende locatie voor deze tentoonstelling. Hier is namelijk de fascinatie voor de Chinese cultuur van de muur te lezen. De samenstellers van de tentoonstelling ontdekte op de delfts-blauwe plinttegels Chinese figuurtjes, die niet eerder als zodanig waren opgevallen. De ideeën die Nederlanders kregen over de Chinezen aan de andere kant van de wereld werd toen gevormd door afbeeldingen op porselein en reisverhalen. Zo druppelde de Chinese cultuur het dagelijks leven van de Nederlanders binnen.
Als een van de weinige Europese landen had Nederland in de zestiende en zeventiende eeuw toegang tot het immense Chinese rijk. De tentoonstelling belicht deze vroege contacten tussen de Chinezen en de Nederlandse missionarissen en handelaren. Dit waren namelijk de mensen die op kleine schaal China binnen mochten en het thuisfront voorzagen van nieuws. De berichtgeving van beide groepen was totaal anders van toon. Dat is te begrijpen, aangezien ze met een ander doel in China waren.
In contact
Barbaren & Wijsgeren is onderdeel van het meerjarige onderzoeksproject The Chinese Impact, wat geleid wordt door historicus Thijs Weststeijn. Hij is ook gastconservator van de tentoonstelling en hoofdauteur van het gelijknamige boek. In vergelijking met eerdere tentoonstellingen over China is de insteek dit keer cultureel. Hij laat zien wat er gebeurde toen twee totaal verschillende culturen met elkaar in contact kwamen. Bewondering en fascinatie voerden de boventoon in de zeventiende eeuw. Wandelend door de vier zalen van de klein opgezette tentoonstelling komt het enthousiasme uit die tijd weer tot leven.
De tentoonstelling mag dan slechts een klein deel van het museum beslaan, informatief is ze wel. Weststeijn heeft voor elke zaal een filmpje ingesproken met extra achtergrondinformatie en ook de bijbehorende bordjes zijn informatief. Misschien wat ouderwets van opzet maar voor de museumbezoeker die meer wil dan alleen kijken wel zo prettig. Voor wie echt gegrepen is door het onderwerp, is het boek alias catalogus een aanrader. Meerdere wetenschappers, zowel uit Nederland als uit China, beschrijven op toegankelijke wijze de verschillende manieren waarop Nederlanders in contact kwamen met de Chinese cultuur. Prenten naar het leven, verhalen van ooggetuigen – missionarissen en handelaren -, kranten met het laatste nieuws en beschilderd porselein.
Een opvallend gegeven is dat onduidelijkheden vaak positief werd geïnterpreteerd vanwege de hoge dunk die de Nederlanders hadden voor de Chinese cultuur en wijsheid. Een van de hoogtepunten van de tentoonstelling laat dit mooi zien: een replica, schilderij en prent van een zeilkar. Het rijtuig was in wezen een kruiwagen met een zeil, om het verplaatsen van goederen te vergemakkelijken. De Nederlanders echter dachten dat de Chinezen een boot voor op land hadden uitgevonden en maakten hem na. Met snelheden van vijftig kilometer per uur scheurden ze over het strand. Nadeeltje was alleen dat er met wind tegen weinig beweging in het voertuig zat…
De Chinese kennis over geneeskrachtige kruiden nam in de Nederlandse verbeelding magistrale vormen aan. Geograaf en geschiedschrijver Olfert Dappert (1636-1689) schreef populaire boeken over verre oorden, waaronder een exemplaar over China dat hier tentoongesteld ligt. Dappert had het land zelf nooit bezocht, waardoor er ook verzinsels van derden in zijn relaas terecht kwamen. Zo spreekt hij over de lichaamszuiverende functie van rijst, de geneeskrachtige werking van bonen tegen gif, van thee tegen katers, jicht en nierstenen en over een ‘duizendjarig’ kruid dat levensverlengend zou werken.
Rode barbaren
De tentoonstelling schijnt ook een licht op de impact die Nederlanders hadden in China. Op de lange termijn zou dat niet veel zijn, op de invloed van enkele personen na. Maar hoewel de Portugezen de eerste handelaren waren die in contact waren gekomen met de Chinezen, maakten de Nederlanders fysiek toch meer indruk: alle Europeanen werden vervolgens omschreven en afgebeeld als roodharige barbaren, naar voorbeeld van rossige Nederlandse handelaren.
Maar niet alleen het uiterlijk van de ‘barbaren’ fascineerde de Chinezen. Hoewel cultureel enorm ontwikkeld, was de wetenschappelijke kennis over astronomie en wiskunde minder vergevorderd in het immense rijk. Dat westerse wetenschappers op de dag nauwkeurig een zonsverduistering konden voorspellen, zorgde dan ook voor veel ooohs en aaaahs. Klokken, telescopen en andere optische apparatuur werden dan ook vol bewondering ontvangen, zo vertelt Weststeijn enthousiast in een filmpje.
Uiteindelijk lukte het de Nederlanders niet om permanente voet aan wal te krijgen in het Rijk van het Midden. De handel verliep niet langer via het nabijgelegen eiland Formosa (Taiwan), waar één van de zalen van de tentoonstelling ook aandacht aan besteedt, maar via Batavia (Jakarta). De missionarissen werden in de achttiende eeuw teruggeroepen door de paus. Langzaam verdween het onderlinge contact en daarmee ook de bewondering voor en interesse in de Chinese cultuur.
Barbaren & Wijsgeren is een uitwerking van recent wetenschappelijk onderzoek en daarmee echt een thema-tentoonstelling. Het laat vooral bruiklenen van andere musea zien, die voor het eerst bij elkaar gebracht zijn voor dit onderwerp. Hierdoor komt de fascinatie van met name de Nederlanders in de Gouden Eeuw voor de Chinese cultuur goed uit de verf. Een mooie kans om dat positivisme nu van dichtbij mee te maken.
—
Eerder verschenen op Kennislink
De tentoonstelling Barbaren & Wijsgeren loopt tot 25 augustus 2017, Frans Hals Museum
