Oorlogsdagboeken van Victor Klemperer
[Recensie] Het is 75 jaar geleden dat Nazi-Duitsland en haar erfenis van antisemitisme, opgezweept nationalisme en blinde füherverafgoding naar de vuilnishoop van de geschiedenis werd gekatapulteerd. De dagboeken van Victor Klemperer tijdens de laatste oorlogsmaanden tonen een beklijvend beeld van de stuiptrekkingen van het Derde Rijk en de angst en de ellende waar de burgerbevolking mee werd geconfronteerd.
Filoloog, schrijver én Jood Victor Klemperer (1881-1960) overleefde niet enkel het Naziregime, hij kon tijdens de oorlog ‘gewoon’ (met forse restricties, weliswaar) in zijn thuisstad Dresden blijven wonen. Getrouwd met een Arische vrouw en met dank aan zijn staat van verdienste tijdens de Eerste Wereldoorlog (hij vocht net als Hitler in de zompige loopgraven van Vlaanderen) bleef hij gespaard van deportatie naar een kamp. Tijdens de oorlogsjaren hield Klemperer een dagboek bij dat sinds de (postume) publicatie ervan in 1995 een fascinerend tijdsdocument is, mede dankzij het ongewone perspectief van een Duitse Jood die de oorlog beleefde in de heimat. In het Nederlands verschenen de Tagebücher als Tot het bittere eind. Barre bevrijding is een selectie uit die uitgave, met dagboekfragmenten uit de laatste oorlogsmaanden.
Begin 1945 is de Duitse nederlaag, ondanks alle retoriek van Goebbels, voor Klemperer al lang onafwendbaar. Uitgerekend op dat moment moet hij als brievenbesteller deportatiebevelen uitreiken aan Joden. Nadat hij het bombardement op Dresden weet te overleven en om het lot niet verder te tarten beslist hij de Davidster af te werpen. Hij is dan wel verlost van het uiterlijke herkenningsteken, maar Klemperer moet wennen aan het idee dat hij niet langer een paria is. “Ik heb in restaurants gezeten, ik ben met de trein en de tram gereisd -allemaal dingen waarop voor mij in het 3e Rijk de doodstraf staat”, noteert hij.
Klemperer en zijn vrouw Eva beginnen vervolgens aan een odyssee doorheen Zuid-Duitsland. Veelal te voet trekken ze doorheen een land dat in de tang genomen is door een Russisch-Amerikaans offensief en waar het regime haar strakke greep stilaan moet lossen, al blijft Klemperer op zijn hoede. “Niemand in Duitsland maakt een einde aan die moorddadige regering”, stelt hij vast. Zoals Ian Kershaw in Tot de laatste man: Duitsland 1944-1945 beschrijft was Duitsland na twaalf jaar indoctrinatie zo sterk in de greep van de Nazi’s dat maar weinigen de strijd aanbonden met het regime, ook al wist de modale Duitser dat de oorlog verloren was. Klemperer hecht dan ook geen geloof aan de propagandapraatjes die de Duitsers voorhielden dat de Amerikanen en de Russen een onderlinge oorlog aan het uitvechten waren. In de repliek van Klemperer schemert al de afbakening van het Ijzeren Gordijn door. “(…) zo dom waren de vijanden niet, ze zouden éérst hun buit in veiligheid brengen en dan zouden ze hun onenigheden niet door middel van een kostbare oorlog, maar door koehandel oplossen.”
Na alle ontbering is Klemperer aan het einde van de oorlog helemaal murw geslagen. “(…) ik wende me eraan af en toe honger te lijden en te bedelen, en echt verhongeren was nu eenmaal een van de talloze overlijdensrisico’s van de laatste maanden”, merkt hij bitter op.
Een dagboek zoals dat van Victor Klemperer bevat onvermijdelijk namen en begrippen waar de lezer niet vertrouwd mee is, dat is eigen aan het genre. Afkortingen als BDM en HJ kan een lezer met enige voorkennis wellicht nog identificeren als respectievelijk Bund Deutscher Mädel en Hitlerjugend (Nazistische jeugdorganisaties), voor PDD en NSV is dit al heel wat minder evident. Zou de modale lezer met de Sorben (Slavische bevolkingsgroep in…) vertrouwd zijn? De uitgever koos voor voetnoten, maar dat notenapparaat is niet consequent uitgebouwd (een enkele keer sloop er een fout in: Napoleons generaal heette Davout, niet Davoust). Bij een uitgave van een historisch dagboek kan men beter niet al te zuinig zijn op toelichting. Hetzelfde geldt voor de vele plaatsen die de Klemperers aandoen: een kaartje had de zwerftocht wat makkelijker te volgen gemaakt.
Deze beklijvende fragmenten uit Klemperers dagboek vragen vooral naar meer. Laat de uitgever niet twijfelen over een heruitgave van de integrale dagboeken van deze scherpe observator en voortreffelijke stylist.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
