De ondraaglijke zwaarte van een schrijversbestaan
[Recensie] In de geniale Amerikaanse sitcom Seinfeld (1989-1998) blijkt de opgewekte nietsnut Kramer ineens een kantoorbaan te hebben (https://www.youtube.com/watch?v=bU6m5UqLx9M). Niemand echter die hem daar aangenomen heeft. Op een mooie dag is hij namelijk gewoon bij ene firma Leland binnengestapt en daar achter een leeg bureau papierwerk gaan doen. Rapporten schrijven, waarover doet er niet toe. Dat gaat zo enkele dagen door totdat hij bij ‘zijn’ chef wordt geroepen. Ofschoon hij Kramer niet kent bekritiseert hij zijn werk – “het is alsof je geen enkele opleiding gevolgd hebt” – en zegt hem te moeten ontslaan. Lastig, want Kramer is namelijk helemaal niet in dienst van het bedrijf.
Het kan haast niet anders of de schrijvers van de tv-serie rond egocentrische New Yorkers moeten wel het korte verhaal Bartleby van de Amerikaan Herman Melville (1819-91) kennen.
In deze hilarische, Amerikaanse grotenstadsvertelling uit 1853 gaat het om de titelheld Bartleby, een schrijver/kopiist (er waren nog geen carbonpapiertjes of fotokopieerapparaten) die op een griffiekantoor wordt aangenomen. Nadat hij zich aanvankelijk een slag in de rondte werkt, zeker vergeleken met de andere twee, onwillige klerken, blijkt Bartleby een soort Kramer. Alleen wéigert hij ineens elk klusje. Van het een komt het ander: eigenlijk nog meer niets dus. Als Bartleby zelfs staand lijkt te verstenen lopen zijn baas, collega’s en klanten om hem heen in een poging hem te verplaatsen. Tevergeefs.
Het beschreven absurde, bureaucratische en premodern nihilisme in Bartleby wordt vaak uitgelegd als voorafspiegeling van Franz Kafka. Zelfs duidingen vanuit Freud en Deleuze bleven de arme letharg niet bespaard. Personages van Russische tijdgenoten, Gontsjarov, Tsjechov of Gogol en Huysmans’ pennenlikker Folantin (Op drift, 1882) lijken echter meer verwante (dode) zielen. Eind 19de eeuw zag men blijkbaar in dat het rimpelloze kantoorbestaan ook een forse dosis ‘spleen’ kent.
Tegenover Bartleby staat de verteller die kond doet van de ondraaglijke zwaarte van zijn knechts bestaan. Zijn droge beschrijving lijkt op de ‘zakelijke’ inleiding die de handelaar-in-koffie Batavus Droogstoppel voor de ‘Max Havelaar’ (1860) schreef. Multatuli kende Melville niet. Die moest namelijk nog ontdekt worden.
Wie na Bartleby Melvilles diens pas veel later erkende meesterwerk Moby Dick (1850-51) of zijn raamvertelling The Confidence Man (1857) (her)leest ziet meer overeenkomsten met Multatuli: veel bijfiguren, opsommingen en gedetailleerde uitwijdingen – verboden door schrijfcursussen – maar die grappig lezen, mits goed uitgeserveerd.
In de nieuwe Nederlandse vertaling bleef de beurtelings begripvolle als wanhopig-korzelige toon van de verteller overeind. Bartleby’s terugkerende mantra ‘I would prefer not to’, werd nu ‘liever niet’; compact hedendaags zoals het ‘computer says no’ in de comedy-serie Little Britain. Raak getroffen zijn Charlotte Schrameijers zwart/wit knipsel-illustraties, knipogend met vergelijkbare penseeltekeningen van de Zwitsers-Franse kunstenaar Félix Vallotton, rond 1900.
Ondanks alle gelijkenissen blijft Bartleby je bij als een 19de eeuwse man zonder eigenschappen. Wat een heerlijk schrijver is Melville toch.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
