"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Bernhard. Een verborgen geschiedenis

Woensdag, 17 november, 2010

Geschreven door: Annejet van der Zijl
Artikel door: Tom Steendam

Waardevolle ontrafeling van Bernhard-mythologie

Schavuit van Oranje? Notoire schuinsmarcheerder? Of meer dan dat? De echo van prins Bernhard klinkt zelfs na zijn dood nog door in menig medium. Ook in de literatuur is hij nog altijd aanwezig – bijvoorbeeld in het nieuwste werk van Annejet van der Zijl. Na Anna (2002) – haar zeer leesbare biografie van Annie M.G. Schmidt – en het aangrijpende meesterwerk Sonny Boy (2004) is de kampioene van de literaire non-fictie terug met een nieuwe biografie. In Bernhard. Een verborgen geschiedenis heeft Van der Zijl op uitgebreide en zeer gedegen wijze de poorten van Bernhards verborgen geschiedenis geopend. Die poorten zaten jarenlang potdicht, vooral door toedoen van de prins zelf. Slechts enkelen durfden openlijk te twijfelen aan de fantastische verhalen van deze prins-gemaal, zo komt naar voren uit de biografie – terwijl die verhalen niet zelden onjuist bleken te zijn.

De reden dat Bernhards ‘koninklijke soapopera’ lang geloofd werd, is volgens Van der Zijl toe te schrijven aan twee biografieën die in de jaren ’50 en ’60 onder auspiciën van Bernhard zelf verschenen. In deze biografieën werd Bernhards ‘mythische’ status voor het eerst beschreven en daardoor bevestigd. Kritisch tegenwicht en historisch besef ontbraken bij de auteurs van deze boeken. Latere, ongeauthoriseerde publicaties uit de jaren ’70 en ’80 schilderden Bernhard vooral af als nazi, die uit was op totalitaire macht over Nederland. Van der Zijl heeft echter dankzij extensief archiefmateriaal een meer genuanceerd beeld van Bernhard neer weten te zetten.

Hiervoor verdiepte ze zich in Bernhards jeugd, die zich afspeelde in het laat-negentiende-eeuwse Duitse Rijk van keizer Wilhelm II. Van der Zijl weet dankzij grondig onderzoek in zowel publieke als privéarchieven een mooi tijdsbeeld te geven van de wereld waarin Bernhard opgroeide. Uit Bernhards familiegeschiedenis valt op te maken dat veel van zijn latere activiteiten op jonge leeftijd ontkiemden. Zo werd Bernhard al vroeg in allerhande legeruniformpjes gehesen en poseerde hij op z’n eerste al op een luipaardvel dat zijn vader had meegebracht uit Afrika. Paraderen in uniformen en vakanties (lees: jagen) in Afrika behoorden later tot zijn favoriete hobby’s.

Van der Zijl heeft van het vaak taaie archiefmateriaal een toegankelijk relaas weten te maken. Met enkele treffende metaforen weet ze de situatie in het vooroorlogse Duitsland mooi te vangen. Zo kenschetst ze de machtsovername van Hitler in ’33 als volgt: ‘Die zomer kalmeerde Duitsland, als een nerveus, getraumatiseerd paard dat eindelijk een sterke hand aan de teugels voelt.’ Ook Bernhards lastige positie als Duitser in Nederland weet ze pakkend te formuleren: ‘Nog maar amper in Nederland was hij al terechtgekomen in het klassieke migrantendilemma: de spagaat tussen loyaliteit aan het verleden en de afgedwongen aanpassing aan het land waar hij zijn toekomst had gezocht.’

Boekenkrant

Deze mooie, metaforische zinnen zijn in Bernhard helaas schaars. Van der Zijl blijft vaak te veel hangen in een feitelijke, wetenschappelijke beschrijving van de geschiedenis rondom één man. Dit is niet verwonderlijk, omdat Bernhard oorspronkelijk geschreven is als proefschrift. Het is Van der Zijl echter niet gelukt volledig aan dit academische keurslijf te ontsnappen. Bovendien belemmeren de ellenlange briefwisselingen nu en dan het leestempo, zeker wanneer die in het Duits geschreven zijn. Enige kennis van het Duits is voor het lezen van Bernhard sowieso geen overbodige luxe.

De waarde van Bernhard ligt vooral in de ontwarring van de tegenstrijdige verhalen die al tijdens Bernhards leven de ronde deden, al dan niet door toedoen van Bernhard zelf. Van der Zijl heeft veel van deze verhalen tegen het licht gehouden en kwam tot een aantal opvallende bevindingen. Zo wist zij dankzij secuur speurwerk Bernhards lidmaatschapskaart van de NSDAP te achterhalen, waarmee opnieuw en dit keer onomstotelijk bewezen kon worden dat Bernhard wel degelijk lid was van de NSDAP. Dit laatste heeft hij zelf altijd ‘met de hand op het hart’ ontkend. En het beeld van Bernhard als heldhaftige oorlogsvliegenier blijkt ook naar het rijk der fabelen verwezen te kunnen worden. Slechts één keer vloog hij daadwerkelijk in een vliegtuig boven vijandelijk gebied; Bernhard had de commandant met een fles whisky omgekocht.

‘The World according to Bernhard’ blijkt er al met al toch iets anders uit te zien dan Bernhard hem zelfs tot aan zijn dood voorstelde. In Bernhard. Een verborgen geschiedenis heeft Annejet van der Zijl de diepgewortelde Bernhard-mythologie met succes ontrafeld.


Laat hier je reactie achter:

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Alleen inhoudelijke reacties die gaan over het besproken boek en/of de recensie worden geplaatst.