Eigenzinnige herschrijving van geschiedenis
[Recensie] Columbus’ ontdekking van Amerika in 1492 is een markeringspunt in de wereldgeschiedenis: het begin van de Europese toe-eigening van de zogenoemde Nieuwe Wereld. Eerst kwamen de Portugezen en de Spanjaarden, later ook de Engelsen. Ze koloniseerden het land en zorgden voor slachtingen onder de inheemse bevolking. Niet alleen door militair geweld maar ook door de ziektes die ze uit Europa meenamen. En in het kielzog van dood en verderf brachten ze ook het christendom en de kerstening tot wat werd beschouwd als het enige ware geloof.
Laurent Binet, bekend van zijn roman HhhH over de aanslag op nazileider Reinhard Heydrich, de slager van Praag, heeft deze geschiedenis aangegrepen voor een wel heel eigenzinnige herschrijving ervan. Terwijl de historicus wordt gedreven door de vraag hoe het echt is gegaan – als het goed is altijd in het besef dat hij interpreteert en met blinde vlekken zal blijven zitten –, spreekt de Franse schrijver zijn verbeeldingskracht aan om een spel te spelen met de bekende historische feiten en een alternatieve geschiedenis te bedenken. Met Beschavingen vertelt hij een what-if-verhaal, zoals Philip Roth dat bijvoorbeeld ook deed met zijn Het complot tegen Amerika. Wat als het Columbus niet zo voor de wind was gegaan…Wat als Europa niet de bakermat van de ontdekkingen was geworden maar zelf was ontdekt.
Ook bij Binet komt de beroemde ontdekkingsreiziger onwetend in Amerika aan. Maar in plaats van triomfantelijk terug te keren, strandt hij, verliest hij zijn drie schepen en al zijn mannen, en wordt hij op Cuba gevangengenomen. Binet laat Columbus tot ons spreken via een dagboek waarin hij, nog steeds denkend dat hij in Indië is, de teloorgang van zijn expeditie en zijn armzalige einde beschrijft.
In het volgende deel, dat de kern van de roman vormt, laat Binet een kroniekschrijver over de lotgevallen van de Inka-koning Atawalpa vertellen. Op de vlucht voor zijn halfbroer Waskar die hem de troon betwist – ook in de echte geschiedenis waren ze in oorlog met elkaar – ziet hij geen andere uitweg dan de zee op te gaan. Met twee opgelapte boten van Columbus (ze lagen er nog!) en een zelfgebouwd schip vaart Atawalpa en zijn gevolg van tweehonderd man weg om… uiteindelijk in Lissabon aan te komen, de eerste stad in het ‘Rijk van de rijzende Zon’. Het vormt het startpunt van een prachtig uitgesponnen ‘omgekeerde’ geschiedenis: de Oude Wereld wordt bij Binet de Nieuwe Wereld; de ontdekkers worden de ontdekten én beschaving blijkt een nogal relatief begrip.
Atawalpa weet zich met geweld, strategisch inzicht, verdeel-en-heers-politiek en het paaien van bevolkingsgroepen op te werken en een machtspositie te verwerven. En Binet weet de lezer zelfs te laten geloven in het vervolg: de Inca-leider wordt eerst koning van Spanje om zich later zelfs als de keizer van het Heilige Rijk te laten kronen. Als de opvolger van Karel V.
Niet het christendom maar het geloof in de Zon (met Atawalpa als zijn zoon) wordt leidend in de nieuwe oude wereld. Tolerantie staat in deze godsdienst hoog in het vaandel. ‘Waarom is het voor de volgelingen van de vastgespijkerde god zo belangrijk dat hun god wordt erkend met uitsluiting van alle andere? Het is een mysterie dat we niet begrijpen.’ In een door godsdienstoorlogen geteisterd Europa zijn de Inka’s met hun Zonnegod zo gek nog niet!
Beschavingen laat je met andere ogen kijken naar de geschiedenis van het Europa van de eerste helft van de zestiende eeuw. Hoe absurd waren al die geloofstwisten niet, hoe waanzinnig de gevolgen. Hoeveel mensen zijn geen gruwelijke dood gestorven omdat ze een ketter waren in de ogen van anderen, omdat hun god niet strookte met het enige ware geloof?
Erudiet en met zichtbaar ironisch plezier voert Binet de (vooral mannelijke) hoofdrolspelers in deze geschiedenis op – Luther, Michelangelo, de Medici, de paus, koning Frans I van Frankrijk, Erasmus, Thomas More, Machiaveli – om ze te laten figureren in een ander verhaal en in een andere rol. Zo laat hij de ‘dikbuikige, zwartgeklede monnik’ Maarten Luther, met zijn antisemitische praat, in woede uitbarsten nadat iemand op de deuren van de kerk van Wittenberg 95 stellingen heeft vastgemaakt die pleiten voor de nieuwe zonnegodsdienst. Ja, precies evenveel als hijzelf een aantal jaren daarvoor.
Een ander verhaal. Maar lijkt het nader beschouwd eigenlijk toch niet veel op het verhaal waarover de boeken en de historici ons vertellen. Alles mag anders zijn dan je weet of verwacht, ook Binets fantasierijke herschrijving blijft schatplichtig aan de universele wetten van de menselijke geschiedenis: dat zo lang de zon zal blijven schijnen het in beschavingen altijd zal draaien om macht en overheersing, om de kloof tussen rijk en arm, om conflict, oorlog en gewapende vrede, om geloof, trouw en verraad, om hebzucht en het onvervulde maar ook niet te doven verlangen naar rechtvaardigheid.
Zo bezien zit bij Beschavingen de ironie misschien al in de titel.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub Van Alles
