Veel dialoog en hoog verteltempo
[Recensie] Van de Egyptische schrijver Waguih Ghali verscheen tijdens zijn leven slechts één boek: Beer in de snooker club. De roman was geschreven in het Engels en kwam uit in 1964. Vijf jaar later overleed Ghali, net veertig jaar oud. Hoewel zijn geboortejaar niet vaststaat moet deze tussen 1927 en 1929 liggen. Hij liet een onvoltooide tweede roman na. Zijn dagboeken, die de laatste jaren van zijn leven beslaan, werden in 2016 en 2017 uitgegeven. Ghali werd geboren in Alexandrië en studeerde later in Cairo. Vanaf begin jaren vijftig woonde hij de meeste tijd in Europa: Parijs, Londen, Stockholm. De laatste jaren van zijn leven verbleef hij in West-Duitsland.
De hoofdpersoon van Bier in de snookerclub is Ram. Hij is een jonge Kopt, uit een rijke familie. Kopten behoren tot het christelijke deel van de bevolking van Egypte. Het verhaal speelt in de jaren vijftig na de machtsovername van Nasser. In deze tijd veranderde de Egyptische samenleving ingrijpend. Er kwam een einde aan het Europese mondaine leven in Egyptische steden als Alexandrië. De Suezcrisis versterkten de anti-Europese, en met name de anti-Britse gevoelens. Na de revolutie van 1952 trokken veel Europeanen weg uit het land en vond er een herverdeling van grootgrondbezit plaats. De regimewisseling maakte slechts ten dele een einde aan de macht van de heersende elite. Nasser trok na enkele jaren de macht volledig naar zich toe.
Altijd geld tekort
In de eerste scène in het boek is Ram bij zijn tante op bezoek, die bezig is stapels formulieren te ondertekenen om afstand te doen van stukken land ten behoeve van arme boeren. Zij noemt het een vorm van liefdadigheid. De volgende dag zou haar naam in de krant staan vanwege haar goedheid en vrijgevigheid. Ram komt geld bij zijn tante lenen. Hij heeft nooit voldoende. Zijn moeder, waar hij bij inwoont, heeft ook geen geld, maar omdat zij behoren tot de rijke klasse zullen zij nooit armoede lijden. Wanneer Ram in een café of restaurant geld uitgeeft en het laat opschrijven, worden de rekeningen altijd betaald door een of ander familielid.
Vanaf de eerste pagina val je midden in het verhaal en kom je in een wereld die je vooralsnog niet kent. De situatie in Egypte wordt niet aan de lezer uitgelegd en de eerste hoofdstukken kun je lezen als een verhaal over een jongeman die zijn weg zoekt in het leven of als een avonturenroman. Met zijn vriend Font filosofeert Ram, ze drinken samen, gokken, gaan achter meisjes aan en spelen snooker. Ram zorgt ervoor dat zijn vriend een baantje krijgt in de snookerclub. Ghali heeft een aanstekelijke manier van vertellen, waardoor je het leven van Ram wordt ingetrokken. De hoofdpersoon maakt grappen, relativeert en komt terecht in de ene na de andere opmerkelijke situatie. Maar hij heeft ook een serieuze kant.
Racistische voor oordelen
Naast Font speelt Edna een belangrijke rol in het verhaal. Zij is joods en heeft een zeer rijke familie. Zij krijgt een liefdesrelatie met Ram. Een deel van het verhaal speelt in Londen waar zij alle drie enige tijd wonen en studeren. Ram worstelt met zijn positie in de samenleving en zijn houding tegenover Engeland. Ghali brengt heel scherp de racistische vooroordelen en de onwetendheid over wat er in Egypte aan de hand is onder woorden. Ram zoekt een kamer in Londen en krijg als eerste vraag te horen of hij een kleurling is. “Ik bekeek mijn handen om te zien of ik een kleurling was. Hoewel ik er in Egypte veel over had gelezen, had ik er in het echte leven nog nooit mee te maken gehad. Ik had mij nooit afgevraagd of ik een kleurling was of niet. (Later ging ik naar de bibliotheek, waar ik tot de ontdekking kwam dat ik blank was.)” In een discussie met Engelsen over de Britse wandaden in Egypte tijdens de bezetting van het Suezkanaal uit een Britse ex-soldaat zijn afkeer van de inboorlingen in Egypte. Als hij erachter komt dat Ram en Font ook Egyptenaren zijn is hij van zijn stuk gebracht. Edna werd evenmin herkend als Jodin. Ghali verwerkt zulke onderwerpen in luchtige dialogen. Bij zijn tantes in Egypte stuit hij op eenzelfde soort onbegrip wanneer hij het heeft over de concentratiekampen in Egypte. Zij hebben geen idee waar hij het over heeft.
De kritiek op zowel de Britten als op het regime van Nasser verbindt Ghali met de innerlijke worsteling van Ram. Hij groeide op met het Engelse begrip fair play. Het duurde lang voordat zijn generatie inzag dat wat de Britten deden niets met fair play te maken hadden. Er was een Suezcrisis voor nodig om hen de ogen te doen openen. ”Natuurlijk hadden de Afrikanen en Aziaten hunnen Suezzen al ver voor ons gehad… telkens opnieuw.” Ondanks dit inzicht doet hij wel alle moeite om een inreisvisum voor Engeland te krijgen. In het tonen van dit soort tegenstrijdigheden is Ghali een meester. Even sterk schakelt hij tussen deze maatschappelijke thema’s en de lolbroekerij in de snookerclub: bezoekers die met elkaar op de vuist gaan na een kleine onenigheid aan de snookertafel, het buitenissige gokken en drinken, het mixen van pils met sterke drank om de smaak van het Engelse Bass-bier te verkrijgen, dat alles met veel dialoog en in een hoog verteltempo. Het is een boek dat je op iedere pagina nieuwsgierig maakt naar de volgende pagina. Naast de maatschappijkritiek die Ghali onder woorden brengt, weet hij via zijn hoofdpersoon ook te relativeren. Zoveel verandert er uiteindelijk niet in de maatschappij. Een taxichauffeur zegt nog steeds dezelfde rijkelui rond te rijden. Er zijn alleen militairen bijgekomen die zich ook een taxi kunnen veroorloven.
Vergeten klassieker
Beer in de snooker club is een vergeten klassieker die mede dankzij Schwob weer onder de aandacht is gebracht. Het enige kritiekpunt op deze uitgave is het te serieuze nawoord dat uitgeverij Jurgen Maas heeft opgekomen. De Brits-Soedanse schrijver Jamal Mahjoub benadrukt uitsluitend de politiek-maatschappelijke kant van de roman, en negeert de vertelkunst en de soms groteske humor in het boek. Hij gebruikt ook het ouderwetse begrip vervreemding, wat wel weer geestig is, maar noemt Ghali een van die schrijvers die de nasleep van het kolonialisme zouden onderzoeken. Een andere schrijver die hij noemt is Albert Cossery. Ik zou het werk van Ghali en Cossery niet reduceren tot onderzoek. Zij zijn in de eerste plaats schrijvers van literatuur die over universele menselijke zaken schrijven met veel humor, relativering en in een geweldige stijl. Tot slot noemt Mahjoub Waguih Ghali een enigma, maar de ondergang die hij vervolgens beschrijft – drank, depressie, aftakeling en een zelfgekozen dood – heeft weinig raadselachtigs.
—
Eerder verschenen op Uitgelezen Boeken
