Streven naar volwassenheid
Het is een verschijnsel dat vroeg of laat in elke vriendenkring lijkt op te treden; de een na de ander sluit zijn vrije en onafhankelijke bestaan af en krijgt een eerste baan die verantwoordelijkheid en discipline met zich meebrengt. Al snel gaat men vervolgens samenwonen, trouwen en wordt een gezin gesticht. Jeugdige idealen gaan een voor een overboord en maken plaats voor een burgerlijk bestaan waarin veiligheid en voorspelbaarheid voorop lijken te staan. Vrijheid is niet langer vanzelfsprekend, en om vriendschappen te onderhouden moeten afspraken worden gemaakt.
Dat is precies de situatie in de vriendengroep van Maarten Koning aan het begin van de roman Binnen de huid, de in 2008 postuum verschenen roman van J.J. Voskuil. In chronologisch opzicht kan deze worden geplaatst na Bij nader inzien waarin de studententijd van Koning centraal stond, en voor Voskuils magnum opus Het Bureau, de romancyclus over zijn kantoorloopbaan bij het Meertens Instituut.
In Binnen de huid is Maarten zojuist afgestudeerd, als de laatste uit zijn vriendengroep, waarvan eigenlijk alleen hij en Nicolien, Paul en Rosalie en de naar Parijs verhuisde Henriëtte zijn overgebleven. Paul, ooit Maartens boezemvriend, heeft Amsterdam verruild voor het provincieplaatsje Gorssel en werkt als leraar op een middelbare school. Zijn vrouw Rosalie is in verwachting van hun eerste kind. Maarten worstelt met het feit dat, nu ook hij student-af is, op zoek moet naar een baan. Hij is bang dat Nicolien en hijzelf ook zullen zwichten voor een verantwoordelijk leven, hoewel hij daar anderzijds juist hevig naar lijkt te verlangen.
Al in het eerste hoofdstuk worden de veranderde verhoudingen tussen de vrienden pijnlijk duidelijk; tijdens een bezoek aan Paul en Rosalie gedraagt Rosalie zich verveeld, en ze is veeleisend jegens Paul, die ondergesneeuwd wordt door haar autoriteit. Maarten en Nicolien vinden haar onuitstaanbaar, en het bezoek heeft voor beide partijen een wrange bijsmaak. Daarna bestaat de roman grotendeels uit de beschrijving van bezoekjes over en weer, waarbij de sociale verhoudingen steeds blijven verschuiven. ‘Het kind’ wordt geboren en de verwijdering tussen Paul en Maarten lijkt steeds groter te worden. Maartens innerlijke strijd krijgt echter een andere wending wanneer tijdens een bezoek aan Gorssel blijkt dat hij zich – tot zijn eigen verbazing – aangetrokken voelt tot Rosalie. Hoewel dit in eerste instantie een uit verwarring en dronkenschap voortgekomen incident lijkt te zijn, wordt hij hevig verliefd, en de liefde blijkt wederzijds. Dit drijft de spanningen tussen de vrienden nog verder op, want al snel kunnen ze hun romance niet meer verbergen voor Paul en Nicolien.
Wat Binnen de huid in de eerste plaats boeiend maakt is Maartens kwetsbaarheid; zijn oprechte poging om trouw te zijn aan zijn idealen ontroert. Bovenal wil hij consequent zijn in zijn daden, al ontdekt hij dat dat soms in strijd is met zijn gevoelens. Voskuil beschrijft zijn innerlijke strijd tegelijkertijd met ernst en humor, bijvoorbeeld wanneer hij, in een uiterste poging om orde te scheppen in zijn gedachten een kennis, van wie hij heeft ontdekt dat hij ooit is vreemdgegaan met Rosalie, in elkaar wil slaan nadat hij hem die middag is tegengekomen in de Koninklijke Bibliotheek en ze gezellig hebben bijgepraat. Als ze eenmaal tegenover elkaar staan ziet ook hij daar de onzinnigheid wel van in.
‘“Juist! En daarom wil ik je op je gezicht slaan.” Ik was even goed kwaad en stelde me veel van het gevecht voor. “Waar gaan we?”
Hij haalde zijn schouders op. “In de bosjes van Poot dan maar.”
Toen ik het verlaten, platgetreden veld om de hoek, tegenover de Houtrusthallen, zag liggen, zakte mijn boosheid. Ik voelde me zelfs enigszins met hem verbonden. Daardoor kreeg het iets achttiende-eeuws. “Het is jammer dat we geen secondanten hebben,” merkte ik op.
Er kon geen lachje af.’
De ironische mildheid en de nuance waarmee Voskuil Maartens gevoelswereld in de ik-vorm beschrijft, maakt van Binnen de huid een buitengewoon intieme roman, al wordt de intensiteit ervan enigszins teniet gedaan doordat de romance tussen Maarten en Rosalie simpelweg veel te lang is uitgerekt. Na het punt waarop de spanning tussen de twee op zijn hoogst is en ze toch besluiten niet met elkaar door te gaan, herhaalt datzelfde patroon zich nog zo’n drie keer zonder dat dit iets toevoegt; de beslissing is bij Maarten steeds gebaseerd op dezelfde denkpatronen en roept die ook weer op.
Toch komt het eigene van Voskuils proza, het studentikoze jargon tussen de vrienden onderling (‘Wat een handelsreizigersopmerking’) en de precisie waarmee hij in een enkele zin de verhoudingen tussen personages weergeeft of hun onzekere houding verraadt, ook in Binnen de huid volledig tot uiting. Evenals in zijn andere romans houdt hij je daardoor een sterk uitvergrotende spiegel voor van menselijke eigenschappen. De worsteling van Maarten is in meer of mindere mate de worsteling van ieder mens en boeit daarom van begin tot eind, ook zonder dat er sprake is van een noemenswaardig plot. Met Binnen de huid is Voskuils oeuvre, kortom, compleet.
