Het lichaam in de middeleeuwse kunst
[Recensie] Een boek over borsten, billen, genitaliën en schaamhaar. Dat klinkt nogal pornografisch maar het is christelijke kunst uit lang vervlogen tijden die dikwijls een prominente plek in kerkgebouwen had. De hoofdstukken in Body Language (waarom niet gewoon ‘Lichaamstaal’?) hebben vaak prikkelende titels maar beschrijven op serieuze wijze wat er te zien is op de gelijknamige tentoonstelling in het Catharijneconvent die daar tot 17 januari 2021 is te zien.
Het lichaam draagt in al z’n menselijkheid een diepere boodschap uit, dat willen de kunstwerken overdragen. Zij verkondigen de menselijkheid van Christus en zijn moeder Maria. Daarom worden mensen in de middeleeuwen gefascineerd door de wonden van de gekruisigde Christus en besteden schilders veel aandacht aan het bloed dat er uit die wonden vloeit. Bloed dat gelovigen ten goede komt en daarom vloeit het in de kelk, teken van de mis, waarbij de woorden klinken: dit is mijn lichaam voor u, dit is mijn bloed voor u. In een afgebeeld drieluik uit 1410, gemaakt in Duitsland, is het gehele lichaam van Christus bedekt met wonden waaruit bloed vloeit. In een hedendaagse, realistische setting zou het afzichtelijk zijn.
Interessant is het hoofdstuk over haar waarin ook het oksel- en schaamhaar van Christus aandacht krijgt. Het lange haar van Maria Magdalena duidt op haar activiteit als prostitué. In de middeleeuwen droegen alleen jonge meisjes en prostituees hun haar lang en los, andere vrouwen bedekten het met een hoofddoek. Lang haar kan ook een teken van verwildering zijn, een profeet of heilige die zich in de woestijn heeft teruggetrokken.
In het hoofdstuk over de borst is er aandacht voor Eva die in de middeleeuwen als bron van verleiding wordt afgebeeld waardoor de houding van Adam aannemelijker wordt gemaakt. Ook is er aandacht voor de zogenaamde Maria lactans als zij Jezus de borst geeft of wanneer er een straal melk naar een heilige spuit, als teken van heilzame kracht.
Naaktheid kan een teken van onschuld zijn, in het paradijs maar ook van kwetsbaarheid zoals Job in zijn ellende. Merkwaardig is de toenemende aandacht voor Christus’ wonden aan het kruis waarbij de vorm van zijn wond aan zijn zijde zich ontwikkelt tot een ovaal die sterk lijkt op een vagina. De gedachte is dat het bloed uit deze wonde leidt tot een nieuw leven, een wedergeboorte. Het zijn voor ons nogal bizarre voorstellingen die ver van ons afstaan. Fascinerend zijn ook de afgebeelde genitaliën van David wanneer hij de mooie en soms ook sensuele Bathséba ziet.
Het boek Body Language, van kunsthistoricus Wendelien van Welie-Vink, is rijk geïllustreerd, fraai uitgegeven zoals we dat van het Catharijneconvent gewend zijn en bevat vele kunstwerken in de vorm van schilderij, beeldhouwwerk, miniatuur met vaak prachtige details. Ook zijn er relieken, reliekschrijnen, ikonen en kunstwerken van ivoor afgebeeld.
Body Language prikkelt onze aandacht en doet ons verbaasd staan over de vrijmoedigheid van eeuwenoude kunstenaars.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
