Daar begint de magie, want dit boek biedt een ongekende rijkdom aan ideeën, gedachten en gevoelens.
[Recensie] Via August Willemsen ben ik dan beland bij Fernando Pessoa en zijn magnum opus, Het boek der rusteloosheid. Pessoa heeft het grootste deel van zijn leven aan dit boek gewerkt, zonder het ooit te voltooien. Na Pessoa’s dood in 1935 werden uit 27.000 vel manuscripten in totaal 520 fragmenten geselecteerd die naar alle waarschijnlijkheid deel hadden moeten uitmaken van Het boek der rusteloosheid. Toch zou het nog tot 1982 duren voor het tot een eerste uitgave komt.
Het boek der rusteloosheid is het dagboek van een hulpboekhouder in Lissabon, Bernardo Soares. Dit is geen heteroniem zoals beschreven in het essay van Willemsen, maar een semi-heteroniem. Pessoa zelf zegt daarover;
“Het is een semi-heteroniem omdat het een ander is dan ik, maar een ander die niet zozeer verschillend is van mij, dan wel een verminking van mijn persoonlijkheid. Ik ben het, zonder het verstand en de affectiviteit.”
Het is de reden dat ik het boek wel onder de autobiografieën zet in mijn overzicht. De overeenkomsten zijn ook legio. Pessoa en Soares leven alleen, op een kamer en hebben praktisch hetzelfde beroep. Beiden komen hun leven lang niet tot nauwelijks buiten Lissabon en zijn weinig sociaal. Overdag werken ze in hun monotone baan en ’s avonds schrijven ze. Daar begint de magie, want dit boek biedt een ongekende rijkdom aan ideeën, gedachten en gevoelens.
Ik geef toe, ik moest er even inkomen, maar ik werd al snel meegenomen in de mijmeringen en overpeinzingen van de hulpboekhouder;
“De eentonigheid, de doffe gelijkheid van alle dagen…moge ik die altijd behouden, met een wakkere ziel om te genieten van de vlieg die mij verstrooit doordat ze toevallig voor mijn ogen langsvliegt, van de schaterlach die in golven opstijgt uit de vage straat, van de grootse bevrijding dat het kantoor dichtgaat, van de eindeloze rust van de vrije dag.”
Je gaat ineens heel anders naar je werk. Die gave om de kleine dingen te waarderen komt overal weer terug. De hulpboekhouder (ik blijf maar even bij Soares die toch ook Pessoa is) wordt zowat poëtisch als hij betoogt dat het evenveel waard is liefde te geven aan de geringe verschijning van een inktpotje als aan de grote onverschilligheid van de sterren.
Toch worden er ook meer concrete zaken beschreven. Zo beschrijft hij de zelfmoord van de bediende uit de tabakszaak. Hij was hem nooit opgevallen, tot zijn dood. Daardoor gaat hij over hem nadenken;
“Arme stakker, hij bestond dus toch! Dat waren wij allen vergeten, wij allen die hem hadden gekend op dezelfde manier als allen die hem niet hebben gekend…Maar hij had een ziel, welzeker, want hij pleegde zelfmoord. Hartstochten? Angsten? Ongetwijfeld…En ineens besef ik dat de kassier van de tabakszaak op een bepaalde manier, met zijn scheefhangende jas en alles, de gehele mensheid was.”
In het boek komen, naarmate je vordert, steeds meer gedachten voorbij die naar poëzie gaan. Het helpt als je van dat genre houdt en het lijkt me een compliment aan de vertaler, want het is allemaal glashelder te volgen;
“Sporen van beter uren, ergens beleefd in lanen…Uitgedraaide lamp wier goud in het donker glanst door de herinnering aan het gedoofde licht…Woorden gericht tot de grond en niet gesproken in de wind, door de gespreide vingers gegleden als dorre bladeren uit een onzichtbaar eindeloze boom…”
Dat werk dus en ik kan nog talloze citaten opnoemen die ik heb aangetekend, na mijn eerste kennismaking met dit boek. Dit is namelijk een boek wat niet na één maal lezen opzij moet worden gelegd, het moet herlezen worden. Al is het maar om dit soort prachtige zinnen, waar ik er vast nog een paar van heb gemist:
“Het houdt op met regenen en heel even dwarrelt er een atmosferische stof van kleine diamanten neer, alsof hoog boven een groot blauw tafelkleed wordt leeggeschud om het te ontdoen van die kruimeltjes.”
—
Eerder verschenen op Quis leget haec
