Boven is het stil

[Interview] Gerbrand Bakker (Wieringerwaard, 1962), maakte onlangs zijn literaire debuut met het door de media bejubelde Boven is het stil. Ook Eveline Vink en Daan Stoffelsen zongen hun hosanna’s, maar hadden nog wel wat vragen. Ze ontmoetten Gerbrand Bakker daartoe op een zomeravond op het terras van een yuppencafé aan het IJ. Het verslag van een gesprek over het debuut en het schrijverschap van Gerbrand Bakker.

Boven is het stil mag dan je ‘literair debuut’ heten, je debuteerde al eerder als jeugdboekenschrijver. Daarnaast schreef je twee etymologisch woordenboeken voor kinderen, vertaalde je enkele jeugdromans en deed de ondertiteling voor tv-programma’s en films. Eerst een doorgever dus, nu een schepper. Wat is het verschil voor jou hiertussen?
Bij het maken van ondertiteling moet je terug naar de basis van het schrijven, zoveel mogelijk weglaten om het in die twee regeltjes te passen. Je moet zo goed mogelijk doordringen tot de kern van wat iemand zegt, in die zin leert het je goed naar taal kijken en naar de overbodige elementen. Bij vertalen geldt dit doordringen tot de essentie ook, je bekijkt elke zin van alle kanten en filtert de boodschap eruit.
De eenvoudige taal uit Boven is het stil is geen voortzetting daarvan; het past gewoon bij Helmer, bij een boer alleen. Als je in zijn wereld zit met je hoofd, schrijf je vanzelf op die manier. Maar ik kan me goed voorstellen dat als ik een nieuw boek in een heel andere setting schrijf, ik misschien wel veel vollere taal ga gebruiken.

Mooi schrijven kunnen veel mensen, een goed verhaal vertellen met personen die tot leven komen is heel wat anders. Hoe kreeg jij Helmer, de hoofdpersoon uit Boven is het stil, zo levensecht?
Voor mij is een belangrijke regel bij het schrijven: vertel niet precies wat je wilt vertellen, schrijf er omheen. De niet voor de hand liggende details opmerken, de essentie ongezegd laten. Ik zou iets zeggen over de manier waarop jij die pen vasthoudt bijvoorbeeld, liever dan te vertellen dat je bruine ogen hebt. Zo voelt het voor de lezer alsof die er bij is, alsof hij zelf die kleine observaties doet.
Alle personen uit het boek beschouw ik, ken ik als familie. Zelfs iemand met een rol van een halve bladzijde is een compleet personage in mijn hoofd. Tijdens het schrijven van zo’n boek is de wereld van het verhaal een parallelle wereld aan de mijne, waarin ik de mensen goed ken en – hoe zeg ik dit zonder zeikerig te klinken – wel om ze kan huilen soms. Je houdt van ze als van echte mensen. Pas als je je personages zo tot leven brengt voor jezelf kan je dat ook in het boek voor de lezer doen.

Tot het bijna autobiografisch lijkt te worden.
Ja! Bij een optreden in een boekhandel deed een vrouw heel nors tegen me, ze zei: ‘Wat een rotboek!’ Ze verweet mij de dingen die ze Helmer verweet, dacht dat ik Helmer was. Ik moet mensen vaak uitleggen dat dit boek helemaal niet autobiografisch is. Helmer en ik zijn totaal verschillend. Laat bij deze dat misverstand voor altijd uit de wereld zijn!
Aan de andere kant hebben professionele lezers, de recensenten, er dan weer een handje van om alles symbolisch uit te leggen. Die bonte kraai die Helmer en zijn vader zo in het oog houdt, wordt dan als doodaanzegger geïnterpreteerd. Dat ís hij helemaal niet: hij brengt liefde! Hij zorgt ervoor dat kleine Henk niet weggaat, hij geeft Helmers vader iets om naar te kijken, bijna een reden om nog niet te sterven. En hij gaat niet weg als die uiteindelijk dood gaat. Pas als de oude knecht Jaap weer voor het eerst de keuken binnenloopt vliegt de bonte kraai weg.

Tommy Wieringa (o.a. Joe Speedboot, Ik was nooit in Isfahaan) zei: ‘Sinds Gerbrand Bakker ben ik de op één na beste schrijver van Nederland.’ Wie is, na jezelf en Tommy Wieringa dan natuurlijk, de beste schrijver voor jou?
Oek de Jong. En Voskuil. Ik denk dat Hokwerda’s kind (Oek de Jong, red.) ervoor zorgde dat Boven is het stil er kwam. Tijdens het lezen dacht ik: ‘Hoe durft-ie dit op te schrijven?!’ Het was een eye-opener, je krijgt een idee van wat allemaal mag en kan in de literatuur.
Nog groter was dat effect eigenlijk bij Lord of dark places van Hal Bennett. Wat een bizar boek! Een vader en zoon gaan samen rondneuken, echt néuken, onder het mom van hun geloof. Zo absurd, ik dacht: ‘Als dit kan!’ Dat heeft zoveel effect op mij gehad. Ik zou nooit zo’n soort boek schrijven, dat past helemaal niet bij mij. Maar de vrijheid die je hebt als schrijver blijkt veel groter te zijn.

Ondanks die vrijheid doe je behalve schrijven nog veel meer: oorspronkelijk ben je opgeleid tot cultureel werker, je hebt net een opleiding tot hovenier afgerond en ontwerpt graag tuinen, je geeft schaatsles. Ben je wel een schrijver in hart en nieren?
Ik vind dat ik niet hoef te kiezen tussen schrijven en al die andere dingen. Ik schrijf alleen ‘s morgens, een paar uurtjes. Dan stop ik op het moment dat iets nog niet af is, zodat ik de volgende ochtend weer kan aanhaken waar ik gebleven was. Ik rond het steeds niet af. ‘s Middags doe ik andere dingen. Ik ga tuinen ontwerpen en misschien ook zelf aanleggen via een bevriend architect, misschien doe ik zelfs wel de opleiding tot landschapsarchitect. Er staat een trip door Iran in de planning, ik blijf gewoon schaatsles geven. Dat ik schrijver ben betekent niet dat ik thuis hoef te blijven en alles opzij zet voor schrijversactiviteiten. Het is maar een deel van het geheel.

Wat kunnen we verwachten na Boven is het stil?
Er ligt een volgend boek klaar, waar ik eigenlijk al veel eerder aan begonnen was dan aan Boven is het stil. Dat heb ik op een heel andere manier geschreven, veel minder intuïtief. Bij Boven is het stil wist ik eigenlijk twintig bladzijden voor het eind zelf nog niet hoe het af zou lopen, zeg maar. Maar dit boek is zo ontiegelijk autobiografisch, dan weet je gewoon van tevoren hoe het verhaal gaat worden en hoe het afloopt. Zo’n boek moet alleen heel vaak herschreven worden, tot het ver genoeg van jezelf afstaat zodat het niet alleen voor jou interessant is, maar ook voor anderen. Dat is een heel lang proces, ik ben er dertien jaar aan bezig geweest. De eerste versie van een derde boek is er ook, oorspronkelijk een jeugdboek, maar ik ga het herschrijven tot een roman voor volwassenen.
En ik kan ook genieten van werk dat al gedaan is. Boven is het stil won het Gouden Ezelsoor en is genomineerd voor de debutantenprijs. Het Junior Etymologisch Woordenboek wordt uitgegeven (een gebundelde heruitgave van de in 1997 en 1998 uitgegeven Etymologisch Woordenboeken voor Beginners) en er komt een gesproken versie van het jeugdboek Perenbomen bloeien wit. Misschien wordt er ook weer een gewone versie van uitgegeven. Na jaren van ploeteren gebeurt er nu zoveel zonder dat ik er iets voor hoef te doen.

Zijn dit de zeven vette jaren na de zeven magere?
Het heeft inderdaad heel lang geduurd tot het lukte met schrijven. Toen Boven is het stil af was, gingen er jaren overheen totdat er een uitgever interesse had. Ik raakte zo gefrustreerd door dat leuren met mijn boek, dus zijn vrienden met het manuscript de boer op gegaan. Als ik iets probeer en het lukt niet, geef ik op en doe het niet weer. Ik heb eens geprobeerd de Nijmeegse vierdaagse te lopen, maar na de eerste dag had ik zoveel blaren dat ik al nauwelijks meer kon staan. Ik ben nog wel aan de start verschenen de volgende dag, maar het ging echt niet. De vierdaagse lopen zal ik nooit meer doen, ik mijd de omgeving van Nijmegen het liefst die paar dagen van het jaar.
Maar schrijven was blijkbaar belangrijker, groter dan die andere dingen. Het lukte niet en toch ging ik door. Ik heb nog wat te zeggen, al heb ik geen idee wat, maar ik ben nog niet klaar met schrijven. Misschien komt er een dag dat ik dat wel ben, en dan ook opeens weer stop. Maar dat is nu zeker nog niet.

—

Eerder verschenen op Recensieweb