"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Broeders in Oorlog – vijanden in vrede

Woensdag, 15 januari, 2020

Geschreven door: Mike Harmsen
Artikel door: Henk Slechte

[Recensie] In 2019 wordt veel aandacht besteed aan de executie van Johan van Oldenbarnevelt, ook omschreven als een gerechtelijke moord. Hier is gekozen voor de historische roman van Nicolaas Matsier over de laatste acht maanden van Van Oldenbarnevelt, die hij in gevangenschap doorbracht, en de analyse van historicus Mike Harmsen van de tragische ontwikkeling van de relatie tussen de bestuurder Van Oldenbarnevelt en de militair Maurits van Nassau van broederschap tot vijandschap.
Matsier hanteert in De advocaat van Holland de hij-vorm, en geeft de lezer een zo gedetailleerde kijk in de persoonlijke binnenwereld van de bejaarde landsadvocaat dat die de hoofdpersoon moeiteloos herkent en hem geboeid volgt. Matsier laat Van Oldenbarnevelt nadenken over het verleden, waarin hij met stadhouder Maurits in de oorlog met Spanje vorm heeft gegeven aan de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden, en over de redenen die hebben geleid tot de breuk met Maurits en het conflict waarvan hij beseft dat hij het zal verliezen. Uiteraard komen in deze sfeervol beschreven overwegingen ook de gebeurtenissen voorbij die tot deze toestand hebben geleid. Dit gebeurt echter sober en zonder de bredere context die de lezer van een historische roman nodig heeft, en het gebeurt met termen die lezers soms niet zullen kennen en hen niet of onvoldoende worden uitgelegd. Dat Matsier zonder twijfel de notities heeft gebruikt die Van Oldenbarnevelts knecht Jan Francken in die laatste maanden heeft gemaakt, blijkt uit de rol die hij Francken geeft. Het originele dagboek was lang zoek, maar dook dit jaar op. We kenden de tekst omdat iemand hem begin 19de eeuw zag en erover rapporteerde. Onlangs verscheen de derde
druk van de hertaling die Thomas Rosenboom daarvan maakte. Het is jammer dat Matsier zijn bronnen niet noemt, ook niet in de essays die hij over de historische roman in het algemeen en deze in het bijzonder
heeft geschreven voor Trouw. Waar Jean-Marc van Tol in zijn
historische roman Musch, te nadrukkelijk ingaat op zijn bronnen, doet Matsier dat in De advocaat van Holland te weinig.

Mike Harmsen heeft een wetenschappelijk onderbouwd maar wel
voor een breed publiek toegankelijk boek geschreven. Hij citeert in zijn hoofdstuk over de gevangenschap, het proces en de executie (terecht) rijkelijk uit Franckens verslag. Harmsen concludeert dat Maurits en Van Oldenbarnevelt tegengestelde maar wel functioneel zo complementaire persoonlijkheden waren, dat zij na de dood van Willem van Oranje in de strijd tegen Spanje de basis voor de nieuwe Nederlandse staat konden leggen. Die strijd maakte van hen broeders.
Het Twaalfjarig Bestand, dat bedoeld was als een permanente vrede en waarover ze principieel verschillend dachten, maakte hen uiteindelijk echter tot vijanden, omdat ze er met verschillende karakters en doelen naar keken. Maurits koos als militair voor de oorlog, en vanuit het verleden van zijn familie ook voor de grootste calvinistische partij in de kerk, die zich verbonden voelde met zijn Huis. Van Oldenbarnevelt volgde zijn principiële overtuiging dat de kerk nooit boven de staat mocht staan, en joeg daarmee de meeste calvinisten tegen zich in harnas, wat hem volgens Harmsen letterlijk de kop kostte. Maurits zorgde er via de Synode voor dat de kerk
weer in de overheid geloofde.

Volgens Harmsen had de escalatie die het gevolg was van beider verschillende principiële opvattingen gestopt kunnen worden. Door hun onbuigzame karakters is dat niet gebeurd en was de afrekening door winnaar Maurits onvermijdelijk. Harmsen beschrijft als onderdeel van de politieke, militaire en ook religieuze context ook verrassend de rol van Hugo de Groot, die bij Matsier beurtelings De Groot en Grotius heet. Die leerling van Van Oldenbarnevelt had een minder rechte rug dan zijn oude mentor; hij verloochende hem in de verhoren. Dat leverde hem in plaats van de doodstraf de levenslange gevangenschap in Loevestein op, waaraan zijn vrouw door een list een eind wist te maken.
De lezer van het intrigerende boek van Nicolaas Matsier zal van diens Advocaat van Holland meer genieten als hij eerst het verhelderende boek van Mike Harmsen leest. Deze twee boeken laten zien hoe een toegankelijke studie van een serieuze historicus en een historische roman van een empathische literaire schrijver elkaar kunnen versterken!

Boekenkrant

Eerder verschenen in Geschiedenis Magazine