Het gestolde inzicht van Edmund Burke
[Recensie] Vroeger was alles beter, en dat is waarom er conservatieven bestaan. Hoewel er evenveel soorten conservatisme als conservatieven bestaan, wordt als grondlegger van deze stroming doorgaans politicus en filosoof Edmund Burke (1729-1797) aangewezen. Die reputatie heeft hij met name te danken aan zijn Reflections on the French Revolution (1791), waarin Burke zich fel afzette tegen de Franse Revolutie. Hij gruwelde van het plan van de revolutionairen om de samenleving, met een methode van ontwerp en planning, opnieuw vorm te geven, en voorspelde de terreur die dit met zich mee zou brengen.
Burke pleitte, in scherp contrast met de utopische revolutionairen, voor een overheid die op gematigde en behoedzame wijze hervormingen doorvoert. Dat hangt samen met zijn door de politieke praktijk ingegeven blik op de samenleving. Die is historisch gegroeid, betoogde Burke, en valt daarom niet in een van bovenaf opgelegde mal te duwen. Verandering dient vanuit de samenleving zelf te ontstaan en plaats te vinden middels een proces van variatie en selectie van ideeën. Veel van deze ideeën zullen mislukken, maar wat werkt, dat blijft. Zo ontwikkelt de samenleving zich tot een geheel van steeds betere denkbeelden. Burkes conservatisme is ingegeven door dat centrale idee: de heersende opvattingen hebben hun waarde bewezen in de lange strijd van ideeën. Zij zijn gestold inzicht. De overheid dient ideeën vanuit de samenleving te volgen, niet andersom. Burke is dan ook niet zozeer tegen verandering an sich, maar vóór het behoud van wat werkt.
Deze en andere ideeën van Burkes hand worden uiteengezet in de essaybundel Burke, geredigeerd door Andreas Kinneging, Paul de Hert en Maarten Colette. Burkes cultureel-evolutionaire benadering van de ontwikkeling van de samenleving vormt zijn ‘claim to fame’, maar er is ook aandacht voor zijn staatsinhoudelijke ideeën, politieke carrière en geschriften over de wetenschap van het gevoel. Interessant zijn de essays waarin zijn filosofie afgezet wordt tegen die van bekendere denkers als Hobbes en Rousseau. Burke vormt op die manier niet alleen een uitstekende inleiding in het denken van de grondlegger van het conservatisme, maar ook een slijpsteen voor het denken van de conservatieven van nu.
De schaduwzijde van het conservatisme ligt erin dat het de samenleving, op korte termijn, net zozeer beschermt tegen de terreur van revolutionairen als tegen de implementatie van goede ideeën. Burkes inhoudelijke visie van de inrichting van een staat reflecteert de opvattingen van de achttiende-eeuwse aristocratie uitstekend en is vandaag de dag dan ook hopeloos verouderd. Is dat een reden om zijn ideeën niet te bestuderen? Absoluut niet. Als er niets van Burkes waardevolle lessen geleerd wordt, laat de lezer zich dan tenminste beseffen dat – vooruit – vroeger niet alles beter was.
—
Eerder verschenen in Splijtstof
