Joodse geschiedenis in beeld en tekst
[Recensie] Dit boek Canon van 700 jaar Joods Nederland is een introductie op de geschiedenis van de Joden in Nederland in 100 items – een gebeurtenis, plaats, gebouw, persoon of voorwerp – die van een toelichtende tekst zijn voorzien. Iedere tekst bevat een quote die als een kernachtige hoofdlijn kan worden beschouwd.
De eerste versie van dit boek was bedoeld voor de Joodse gemeenschap en deze herziene tweede editie is bestemd voor een breder publiek. Dat is een loffelijk streven al is de oorspronkelijke intentie nog wel duidelijk merkbaar want veel items zijn toch echt iets meer voor ingewijden en betrokkenen interessant en voor een eerste kennismaking van buitenstaanders wat minder relevant. Dat neemt niet weg dat dit boek een mooie kennismaking is met de geschiedenis van Joden in ons land.
Van burgerrechten tot zionisme
In 1295 wordt in een schepenbrief in Maastricht de Jodenstraat genoemd en dit geldt als de eerste vermelding van Joden in Nederland.
Rond 1680 schilderde Gerrit Adriaensz. Berckhey ‘Zicht op de de Grote en Portugese synagoge van Amsterdam’. De Gouden Eeuw – tegenwoordig vanuit de optiek van de slavernij een beladen term – is ook voor Joden in ons land een periode van groeiende welvaart.
In 1615 wordt het Jodenreglement of de Remonstrantie opgesteld door Hugo de Groot, dit was een aanvulling op de Unie van Utrecht uit 1579 en regelde de positie van Joden in ons land. De verordening heeft nooit volledig gefunctioneerd en later werden aan Joden tal van beperkingen opgelegd wat betreft het uitoefenen van beroepen, het toetreden tot gilden en het houden van diverse soorten winkels. Zo wilden christelijke diamantmakers in 1748 een eigen gilde oprichten om Joden te kunnen weren.
Er is een portret van Baruch de Spinoza, vroegmodern filosoof die leefde van 1632 – 1677 en lid van de Portugees-Joodse gemeente in Amsterdam, die de vrijheid van denken en religieuze tolerantie voorstond.
In de 18e eeuw werden Zwolle, Den Haag en Rotterdam belangrijke Joodse centra in ons land. In Den Haag waren veel Joden rentenier of diplomaat, verbonden aan een Europees koningshuis. Leiden stelde een numerus fixus voor het aantal Joodse inwoners, iets dat in die tijd niet ongebruikelijk was. Amsterdam was de stad met de meeste Joodse inwoners van Europa. In 1940 woonden hier 70.000 Joden, 10% van de stadsbevolking.
Burgerrecht
In 1796 verleende de Bataafse Republiek de Joden het burgerrecht: “geen Jood zal worden uitgeslooten van eenige rechten of voordeelen, die aan het Bataafsch Burgerregt verknocht zyn, en die hy begeeren mogt te genieten, mits hy bezitte alle die vereischten, en voldoe aan alle die voorwaarden, welken by algemeene Constitutie van iederen actieven burger in Nederland, gevorderd worden” (p. 111).
In 1814 stelde koning Willem I het ‘israelitisch kerkgenootschap’ in, een overkoepeling van alle Joodse gemeenten, die op deze manier gelijk werden gesteld aan de kerken in ons land.
In 1836 werd het Nederlands Israelitisch Seminarium opgericht, waar rabbijnen werden opgeleid. Hiermee wilde men de komst van rabbijnen uit het buitenland indammen en zo de integratie van Joden in de samenleving bevorderen.
In 1865 werd het Nieuw Israelitisch Weekblad opgericht dat nog altijd een belangrijk orgaan is voor de Joodse gemeenschap.
In 1899 werd de Nederlandse Zionistenbond opgericht, een reactie op het groeiende antisemitisme en in 1905 ontstond het Joods Nationaal Fonds, met als doel de aankoop van land voor ‘een sterken Joodschen boerenstand’ in Palestina.
In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog kwamen er zo’n 35.000 Duitse Joden naar ons land. Deze werden opgevangen in acht kampen, waaronder Westerbork. Van dit kamp is een aquarel uit 1944 opgenomen waarop de trein te zien is.
In 1941 werd door de Duitsers de Joodse Raad opgericht. Hierover verscheen het boek De politiek van het kleinste kwaad dat een genuanceerd beeld geeft van het functioneren en de positie van dit orgaan.
Anne Frank is afgebeeld met de bekende schoolfoto. Zij verbleef met haar familie in het Achterhuis van 6 juli 1942 tot 6 augustus 1944.
In 1948 werd het uitroepen van de Joodse staat in het Concertgebouw gevierd. Er kwamen 4000 mensen die lang niet allemaal een plaats in het Concertgebouw konden vinden.
4 mei 1962 werd de Hollandsche Schouwburg tot monument van de Joodse deportatie. Van 20 juli 1942 tot 29 november 1943 werden hier 43.000 Joden verzameld voor deportatie naar Westerbork.
Interessant is het overzicht van Joodse burgemeesters in Amsterdam:
Ivo Samkalden, 1967 – 1977
Wim Polak, 1977 – 1983
Ed van Thijn, 1983 – 1994
Job Cohen, 2001 – 2010
In dit boek valt veel te ontdekken dat niet algemeen bekend is naast personen en gebeurtenissen die min of meer tot de canon van de Nederlandse geschiedenis behoren.
Tirtsah Levie Bernfield is historica met als aandachtsveld de vroege moderne periode van de Europese Joodse geschiedenis en voormalig curator van het Joods Museum in Amsterdam. Bart Wallet is hoogleraar in de vroege moderne en moderne Joodse geschiedenis aan de universiteit van Amsterdam.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
