Half jaar wereldoorlog
[Recensie] De aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog was de moordaanslag van Gravilo Princip, een 19-jarige Bosniër, op 28 juni 1914 op aartshertog Frans Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije tijdens zijn bezoek aan Bosnië.
Nieuw voor mij was dat er vooraf al de nodige aanwijzingen waren voor een aanslag; deze dreiging hing al een poosje in de lucht. De rouw om de troonopvolger was plichtmatig maar de Habsburgse regering greep de aanslag wel direct aan om Servië binnen te vallen. Het ironische is: “Princip had net de enige man in het land vermoord die dat gevaar had kunnen en willen tegenhouden” (p. 33).
Deze oorlog kwam niet onverwacht: “Veel Europeanen voorzagen, al dan niet enthousiast, dat hun beider rivaliserende allianties vroeg of laat slaags zouden raken. Een oorlog op het vasteland werd niet ondenkbaar geacht, integendeel, velen zagen dit als een hoogst plausibele en zeker niet ontoelaatbare oplossing voor de internationale spanningen” (p. 65).
Tijdsbeeld
Hastings tekent duidelijk de sfeer en positie van landen die bij de oorlog betrokken zullen raken: Duitsland, Rusland, Servië, het Habsburgse Rijk, Frankrijk en Groot-Brittannië. Dit levert een mooi tijdsbeeld waarbij de markante details van Frankrijk opvallen evenals de druk van militairen op hun regeringen om aan de oorlog deel te nemen.
Profetisch zijn de woorden in The Times van 3 augustus 1914: “Europa wordt het schouwtoneel van de verschrikkelijkste oorlog die het sinds de ondergang van het Romeinse Rijk heeft meegemaakt” (p. 145). Wie het vervolg van dit boek “Catastrofe” leest, kan deze journalist alleen maar gelijk geven. De aantallen slachtoffers, de omvang van de elkaar bestrijdende legers, de verwoestingen, het leed voor de burgers zijn van immense omvang. Dit alles gebeurt binnen het tijdsbestek van een half jaar.
Hasting is kritisch over de houding van Duitsland, dat geldt voor de regering – “De staat van dienst van het Duitse keizerrijk in het buitenland was zelfs naar de toenmalige maatstaven inhumaan” (p. 156) – als voor het Duitse leger dat onnodig veel opzettelijk leed aan burgers veroorzaakt door moord en verwoesting.
Duitsland staat daarin echter niet alleen: “Al snel zou in alle oorlogsvoerende landen elke mildheid jegens de vijand uit het openbare leven worden gebannen” (p. 163). Interessant is de tekening van de mobilisatie in diverse landen.
De oorlog op de voet gevolgd
Vervolgens komen de gevechten en veldslagen die in 1914 plaatsvonden uitvoerig ter sprake. Zeer gedetailleerd neemt Hastings de lezer mee in wat zich op de slagvelden afspeelt: hij tekent minutieus de sfeer doormiddel van kleine(re) voorvallen en vele citaten van militairen en regeringsleiders. Zo ontstaat een levendig beeld van hetgeen zich in een halfjaar tijd afspeelde.
Door het schetsen van deze vele kleine feiten verloopt het verhaal wel traag maar maakt zo wel de immense impact van deze maanden oorlog duidelijk. Het zijn indrukwekkende aantallen als het gaat om de omvang van de legers, de logistiek (die vaak het zwakke punt was), de enorme aantallen slachtoffers en de minimale terreinwinst die er uiteindelijk werd behaald.
De confrontatie tussen Duitsland en Rusland aan het oostfront “… zou een botsing worden tussen het meest professionele en het meest achteloze leger van Europa” (p. 371).
Vrij onbekend is de positie van de Joden: “De gruwelen die het Joodse volk in de Tweede Wereldoorlog te doorstaan kreeg zijn bij het nageslacht genoegzaam bekend. Veel minder erkenning is er voor het Joodse lijden in 1914, voornamelijk veroorzaakt door de Russen” (p. 515).
Ook de maatschappelijke gevolgen komen ter sprake zoals stijgende prijzen en de invloed op het dagelijks leven van burgers. De oorlogsindustrie vaart er daarentegen wel bij. De grote aantallen omgekomen militairen maakten iets bij mensen los: “Te vroeg sterven werd een belangrijk thema: in alle oorlogvoerende landen raakte men eraan gewend nieuws te ontvangen over vrienden en collega’s die gesneuveld waren” (p. 546).
Nieuw in de Eerste Wereldoorlog is de inzet van vliegtuigen die ‘uitvindingen van de duivel’ werden genoemd. Deze ontwikkeling ging snel: “De daarop volgend vier jaar zou het leiden van de artillerie vanuit de lucht met behulp van radio uitgroeien tot een van de belangrijkste tactische vernieuwingen van het conflict” (p. 599).
De immense en uitzichtloze slag om Ieper komt ter sprake in het hoofdstuk “Ieper: ‘iets dat volkomen hopeloos was’”. De verliezen aan gesneuvelde soldaten zijn enorm, de patstelling is groot, het leed voor de bevolking is immens.
Het hoofdstuk met de opvallende titel ‘Modderleven’ beschrijft de ontberingen van de legers in de late herfst en naderende winter. Tekorten aan soldaten, last- en trekdieren, telefoons en seinapparatuur spelen de legers parten. Sanitaire voorzieningen zijn primitief en er zijn te weinig middelen om geweren te onderhouden.
Terugblik
In het laatste hoofdstuk ‘Stille nacht, heilige nacht’ overziet Hastings een half jaar oorlog. Overal ziet men in de diverse landen met een beschouwende blik naar de gevolgen van de oorlog en wat er mogelijk nog te wachten staat.
“De overheersende realiteit aan het eind van dat jaar was dat geen van beide zijden een strategische doorbraak had weten te bereiken, in het oosten of het westen, en dat beide zijden zich voornamen hun offensieven te hervatten zodra de weersomstandigheden en de munitievoorraden dat toelieten” (p. 702).
Hastings trekt aan het slot de conclusie: “De belangrijkste directe oorzaak van de Eerste Wereldoorlog was dat Duitsland een Oostenrijkse inval in Servië verkoos te steunen in de overtuiging dat de centrale mogendheden elk breder conflict konden winnen dat door die actie mogelijk zou worden uitgelokt” (p. 722).
Voor degene die de interesse, het geduld en de tijd heeft om dit lijvige boek te lezen en de ontwikkelingen bijna dagelijks te volgen, is dit een rijk boek over slechts een half jaar oorlog.
Max Hastings is Brits historicus en schreef in 2020 Inferno, een lijvig boek over de Tweede Wereldoorlog waarin de ervaringen van burgers centraal staan.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
