Leben? oder Theater?
[Recensie] David Foenkinos (Parijs, 1974) is een Franse schrijver. Hij publieerde romans en jeugdboeken en schreef enkele scenario’s voor toneel en film. In 2014 won hij de Prix Goncourt des lycéens en de Prix Renaudot voor Charlotte, een roman over het leven van Charlotte Salomon (Berlijn 1917- Auschwitz 1943), een jonge Joods-Duitse kunstenares.
Charlotte Salomon groeit op als kind van geassimileerde Joodse ouders in Berlijn. Haar vader is arts. Haar moeder pleegt zelfmoord als Charlotte negen is. Haar latere stiefmoeder is een gevierde Joodse zangeres. In september 1936 wordt Salomon toegelaten tot de kunstacademie. Als zij een prijs belooft te winnen, moet ze de kunstacademie verlaten. Hoewel de staf overtuigd is van haar grote talent, durft men het niet aan toe te moeten geven dat ze een Joodse leerlinge op school hebben.
In 1939, na de Kristallnacht, vlucht ze op advies van haar vader en stiefmoeder naar haar grootouders die in Zuid-Frankrijk wonen. Na een depressieve periode geeft haar arts haar het advies weer te gaan schilderen. Zo ontstaat de autobiografische reeks Leben? oder Theater?.
De reeks heeft de vorm van een muziektheaterstuk met akten en scenes, een ‘zangspel’ noemt Charlotte het werk zelf. De proloog beslaat de tijd van Charlottes jeugd in Berlijn tot 1937. Het hoofddeel gaat over haar grote liefde, de zangpedagoog Alfred Wolfsohn, en zijn verhouding met Charlotte en haar stiefmoeder, de opera-zangeres Paula Salomon-Lindberg. De epiloog behandelt het verblijf van Charlotte in Zuid-Frankrijk van 1939 tot 1942. Het totale werk bestaat uit 1325 gouaches en transparanten. Hiervan zijn er vele door Charlotte zelf afgekeurd en zo ontstond een genummerde serie van ongeveer 800 schilderingen.
Charlotte rondt het omvangrijke expressionistische kunstwerk af in 1942 af. Ze heeft er twee jaar intensief aan gewerkt en levert daarna alles in een koffer af bij dokter Moridis met de woorden: “Dit is heel mijn leven”. Ze trekt zich terug op het inmiddels door haar grootouders verlaten landgoed en trouwt met Alexander, een Joodse vluchteling uit Oostenrijk. In het Vichy-Frankrijk waren Joden niet veilig. Samen met haar echtgenoot Alexander wordt ze op 24 september 1943 opgepakt en naar Auschwitz getransporteerd waar ze op 10 oktober 1943 wordt vermoord. Zij is op dat ogenblik vier maanden zwanger.
Na de oorlog blijken haar vader en stiefmoeder de oorlog wel overleefd te hebben. Ze ontvangen de koffer met daarin Charlottes kunstwerk van dokter Moridis. Als ze Leven? of Theater? voor het eerst bekijken, zijn ze diep geschokt.
“Ze horen de stem van hun dochtertje. Ze is daar, bij hen. Hun Lotte die ze jarenlang uit het oog waren verloren. Dankzij haar komen de herinneringen weer tot leven. Het is ook heel hun leven. Uren achtereen bekijken ze de tekeningen. Ze zijn personages geworden. Dat is ontegenzeggelijk het bewijs dat ze hebben geleefd.”
Maar ze als het werk analyseren, stellen ze: het is Charlottes waarheid, de waarheid van een kunstenaar. Zij herkennen en geloven niet alles. “En daarin ligt de hele schoonheid van Charlottes project besloten. Waar is het leven? Waar is het theater? Wie kan weten wat de waarheid is?” stelt Foenkinos in zijn boek.
Geromantiseerd
Na het bij toeval ontdekken van haar werk raakt Foenkinos zo gefascineerd door Charlotte dat hij besluit een roman over haar leven te schrijven. Zijn uitgangspunt zal haar voornaamste en omvangrijke werk Leben? oder Theater? zijn. Toch zal het nog jaren duren voor hij er klaar voor is, vele pogingen mislukten. Hij vraagt zich af: “Maar hoe? Moest ik erin aanwezig zijn? Moest ik haar verhaal romantiseren? Welke vorm moest ik mijn obsessie geven?” Zo ontdekt hij uiteindelijk dat hij elke zin op een nieuwe regel moet beginnen, vanwege de beklemming die hij voelt tijdens het schrijven, om lucht te krijgen.
Tijdens een rondreis door Europa bezoekt hij alle plekken waar zich voor Charlotte belangrijke gebeurtenissen hebben afgespeeld. En ook al is hij niet overal welkom, het beeld dat hij van haar heeft, wordt steeds verder ingevuld. En zijn voorstellingsvermogen bepaalt uiteindelijk hoe de lezer Charlotte zal zien in de roman die hij gaat schrijven.
Foenkinos heeft zijn boek beslist gebaseerd op feiten: de familiegeschiedenis (met wel erg veel zelfmoorden), de autobiografische teksten die ze in het kunstwerk heeft verwerkt, brieven, archiefstukken. Maar wat hij daarnaast doet, maakt het tot een literair hoogstandje. Het perspectief in dit aangrijpende verhaal ligt volledig bij degene die haar spoor volgt van Berlijn via Frankrijk naar Auschwitz. We mogen gerust stellen dat het om de schrijver zelf gaat. Je zou de roman van David Foenkinos het verslag van een bedevaartstocht kunnen noemen. Hij probeert zich voortdurend voor te stellen hoe Charlotte (maar ook andere belangrijke personen in haar leven) zich gevoeld moeten hebben bij wat hen overkwam. Dat vertaalt hij naar gesprekken, gedachten, gevoelens. En al blijft het duidelijk dat de feiten ingekleurd worden met vermoedelijke emoties, de schrijfstijl maakt dat het niet moeilijk is om je in te leven in de hoofdpersonen. En daarmee wordt het een heel beklemmend verhaal. Je kent de afloop, voelt de dreiging, de angsten, de wanhoop van een jonge verliefde vrouw die moet kiezen tussen veiligheid en bij haar grote liefde zijn. Maar die, eenmaal in (relatieve) veiligheid, depressief dreigt te worden. Gevaarlijk in een familie die grossiert in zelfmoorden. Zag de dokter dat? Zette hij haar daarom aan tot tekenen en schilderen en indirect tot het maken van het grandioze werkstuk dat ze uiteindelijk afleverde?
Er is nog veel onduidelijk over het leven Charlotte Salomon. Net zo min als Leven? Of Theater? als het ware autobiografische verhaal beschouwd mag worden, is dat het geval met Foenkinos roman. Dat is een zeer verdienstelijk eerbetoon geworden aan een bijzondere kunstenares, waarin de spanning tussen Leven? Of Theater? volledig tot recht komt. Letterlijk.
—
Leven? of Theater? wordt nog steeds tentoongesteld, er is een allesomvattend boek van verschenen en het kan bekeken worden via de site van het Joods Museum
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
