Interview met Dante biograaf Alessandro Barbero
700 jaar geleden stierf Dante Alighieri, met titels als La Vita Nuova en La Divina Commedia een van de grootste schrijvers ooit, maar ook een geknakt politicus, aldus zijn biograaf Alessandro Barbero. “Zijn werk ontsproot aan zijn verdriet na zijn verbanning uit Firenze.”
[Interview] Volgens T.S. Eliot waren alleen Shakespeare en Dante echt belangrijk in de moderne literatuur. James Joyce zei dan weer dat hij slechts twee boeken zou redden als zijn huis in de fik zou gaan, de bijbel en de Divina Commedia. De rest was alleen maar ballast. ‘ Il Sommo Poeta’, de ultieme dichter dus, noemen de Italianen Dante Alighieri, die ze niet enkel beschouwen als hun geestelijke vader des vaderlands, maar ook als de behoeder van hun moedertaal. En toch was die Dante een laatbloeier die hoop en al slechts een handvol boeken schreef.
“Maar wel boeken die de wereld en de literatuur veranderden,” valt Alessandro Barbero, de schrijver van de meest recente Dante-biogafie mij meteen in de rede. “In Dantes tijd bestond de literatuur vooral uit ridderromans waarin de hoofse liefde een grote rol speelde, over Arthur, Lancelot en Camelot, je kent het. Die waren in het Frans geschreven, niet in het Italiaans. In die taal schreef je alleen ballades en sonnetten, heel abstract en theoretisch bovendien. Het waren geen verhalen over geliefden, maar eerder kleine essays waarin men zich afvroeg of de liefde wel bestond en of ze in overeenstemming te brengen was met een rationeel leven. Dante deed iets volstrekt nieuws toen hij in 1294 zijn Vita Nuova schreef. Er stonden inderdaad ballades en sonnetten in dat boek, maar die maakten deel uit van een prozaverhaal. Dat had niemand hem voorgedaan. Noch qua vorm, noch qua inhoud, want het was ook nog eens een autobiografisch liefdesverhaal. Zo vernieuwend en opzienbarend was dat, dat ook Geoffrey Chaucer een eeuw later in zijn Canterbury Tales Dante ‘Il Sommo Poeta’ noemde.”
Dante Alighieri werd wellicht in 1265 geboren, in Firenze, wat toen een handelsstad was met ongeveer 100.000 inwoners. In tegenstelling tot heel wat van zijn vrienden maakte hij geen deel uit van de adellijke ridderklasse, maar behoorde hij tot de ‘popolo’, het volk dus, wat een verzamelnaam was voor iedereen die werkte om zijn geld te verdienen, van bankiers tot winkeliers. “De familie van Dante behoorde tot de middenmoot van het volk,” verduidelijkt Barbero, “rijke handelaars die er konden van dromen om hun zonen uit te huwelijken aan dochters van nobele families. Dante zelf trouwde bijvoorbeeld met Gemma Donati, telg uit een van de belangrijkste families van de stad. Dat betekent echter niet dat Dante tot dezelfde sociale klasse behoorde. Het was in die tijd immers gewoon dat meisjes beneden hun stand trouwden omdat hun ouders dan een kleinere bruidsschat dienden te betalen. Zelf hield Dante zich niet met de handel bezig. Dat liet hij over aan zijn broer Francesco. Hij werd op jonge leeftijd wees, wat betekende dat hij al op zijn achttiende gezinshoofd was. Hij had geld en macht en kon vrij comfortabel leven zonder te moeten werken. Dus trok hij naar de universiteit van Bologna, schreef hij poëzie en ging hij de politiek in, want daarin lag zijn echte roeping. Samen met zijn vrienden uit de beste families, zoals de Cavalcanti’s en de Donati’s schreef hij liefdespoëzie en aspireerde hij naar het hoogste. Daar vond Dante zijn gelijken.”
Maar in de politiek koos hij wel voor de volkspartij?
Barbero: “In het toenmalige Firenze mochten alleen leden van het volk politiek bedrijven. Wie de voorbije twintig jaar een ridder in de familie had gehad kon niet in een van de stadsraden zetelen. De burgerij van Firenze was op een bepaald moment het getwist en gekakel van de adel zo beu dat ze besliste om voortaan zelf de stad te gaan besturen. De adel had daar geen zaken meer mee, wat in feite een gedurfde zet was aangezien die adellijke families wel de machtigste en meest gerespecteerde waren van de stad. Maar dat betekende niet dat iedereen die tot het volk behoorde hetzelfde wou. Sommigen wilden meer macht voor de keizer en minder voor de paus, of omgekeerd natuurlijk. Anderen wilden de adel toch weer toegang verlenen tot de stadspolitiek. Het Florentijnse systeem met zijn partijen, raadsvergaderingen en stemmingen mag dan heel modern lijken, in realiteit was het dat een stuk minder. Zo was het geweld bijvoorbeeld alomtegenwoordig. Vandaag kon je de verkiezingen winnen en morgen werd je in de pan gehakt door de militaire macht van je tegenstanders. En met tegenstanders bedoel ik in feite vijanden. Het idee van een oppositie die haar mening kan geven en een eigen plek heeft binnen het politieke spel bestond niet. Wanneer je de verkiezingen won, eigende je je de stad toe. Helemaal. Je tegenstanders verbande je gewoon, zoals Dante overkwam in 1302.”
En waar stond Dante in het politieke spectrum?
Barbero: “Dante was voor de keizer en voor het volk en behoorde tot de Witten. Hun tegenstanders, de Zwarten, waren voor de adel. Gedurende een jaar of zeven was hij niet weg te slaan uit allerhande bestuurlijke raden. Als je dan weet dat die raden om de zes maanden vernieuwd werden en dat mandaten niet verlengd konden worden, ga je beseffen dat hij wel erg nauw betrokken was bij het bestuur van Firenze. En dat hij bijzonder ambitieus was.”
Maakte hij het verschil?
Barbero: “Dat is moeilijk te bepalen. Wel weten we dat hij steeds benadrukte dat hij aan politiek deed om het algemeen welzijn te bevorderen. Nochtans weten we dat zowat alle toenmalige politici verwikkeld waren in onfrisse zaakjes waarbij ze vooral hun eigen welzijn bevorderden. Corruptie en zelfverrijking waren schering en inslag.”
Was Dante ook zo?
Barbero: “Hierover bestaan verschillende waarheden (lacht). De officiële waarheid, nadat Dante door de machtsgreep van de Zwarten uit Firenze verjaagd was, luidde dat de Witten corrupt waren geweest, inclusief Dante. Ha ha, natuurlijk denk je dan, dat zeggen de winnaars van een politieke strijd altijd, maar toch moet hier opgemerkt worden dat het de eerste keer was dat zoiets werd vermeld. Tot dan toe had men het nooit nodig gevonden. Er werd gewoon een lijst gemaakt van degenen die konden vertrekken en klaar. In het geval van Dante en de zijnen werd er echter een officieel proces gevoerd tegen de vroegere machthebbers, waarbij bewijzen werden aangedragen. Tot zover de officiële waarheid. Daarnaast had je ook Dantes waarheid, die iedere wanpraktijk natuurlijk flagrant ontkende. Al geeft hij in zijn Commedia wel een hint dat hij misschien toch niet helemaal zuiver op de graat was geweest. In de hel is er een plek die helemaal speciaal voor corrupte politici is gereserveerd, een put kokende teer. Rond die put zit een groepje duivels die als enige taak hebben op zoek te gaan naar corrupte politici en hen na hun dood naar de put te begeleiden. Wanneer Dante en Vergillius langs de put passeren maant Vergillius Dante aan zich toch maar een beetje te verbergen zodat die duivels hem niet opmerken. En wanneer ze er voorbij zijn merkt Dante op dat het hem gelukt is, maar dat hij van zijn hele leven nog nooit zo bang is geweest. Een bekentenis was het niet, maar toch.”
Op het einde van de dertiende eeuw werd beslist dat alleen leden van gilden nog in de stadsraad konden zetelen. Dante werd daarop lid van de gilde van de apothekers. Toch een gekke keuze?
Barbero: “Minder dan je zou denken. Je moest tot een gilde behoren, maar je moest het beroep niet echt uitoefenen. Het was een ideologische formaliteit. Door alleen leden van gilden toe te laten werd in feite gezegd dat de stad voortaan door de gilden bestuurd zou worden. Wellicht heeft Dante gewoon geïnformeerd bij zijn vrienden en kennissen welke gilde hem zou aanvaarden en was daarmee de kous af. Al moet gezegd dat hij misschien ook wel iets had met de gilde van de apothekers. Daar vielen immers veel beroepsgroepen onder, ook artsen bijvoorbeeld. Bovendien waren apothekers in die tijd ook drogisten. Zij verkochten bijvoorbeeld ook pigmenten om verf mee te maken. Schilders waren daarom ook lid van de apothekersgilde. Ook handelaars in papier en perkament waren er lid van, en zo kom je natuurlijk al gauw bij Dante de dichter uit.”
Stel dat Dante niet verbannen was, had hij de Commedia dan wel geschreven, of was hij gewoon in de politiek gebleven?
Barbero: “Dat is natuurlijk een moeilijke vraag. Boccaccio, zijn eerste biograaf, zegt dat Dante al begonnen was aan de Commedia toen hij nog in Firenze woonde. Bij zijn vlucht had hij zijn manuscripten moeten achterlaten. Pas jaren later vond Gemma tussen zijn papieren iets wat op een onafgewerkt gedicht leek, de eerste zeven canto’s van de Commedia. Daarop stuurde ze dat gedicht op naar Dante, die in feite nooit van plan geweest was om de Commedia af te werken, maar nu niet veel anders kon dan verder te werken aan het hem toegestuurde manuscript. Boccaccio vermeldt dit, maar tegelijkertijd wist hij ook dat dit niet waar kon zijn aangezien het begin van de Commedia details bevat die alleen maar van na Dantes vertrek uit Firenze konden stammen. Maar zelfs als het waar zou zijn, dan zou de Commedia er wellicht helemaal anders uitgezien hebben. Zeker is dat Dante tijdens zijn jaren als politicus praktisch niets heeft geschreven. De Commedia zoals wij die kennen is ongetwijfeld het resultaat van zijn ballingschap, en van zijn verdriet. Hij benadrukte het vaak, dat hij na zijn ballingschap nooit meer gelukkig was geweest. Het is misschien raar om te zeggen, maar wij kunnen alleen maar blij zijn omwille van dat verdriet.”
Maar waarom schreef hij de Commedia dan?
Barbero: “Volgens hemzelf was zijn jeugdliefde Beatrice de reden. Dat boek schrijven was de manier om de vrouw te eren waarvan hij zo gehouden had, die hij in feite maar een paar keer had ontmoet en die op haar vijfentwintigste gestorven was. Maar dat is natuurlijk onvoldoende om de Commedia met zijn unieke structuur van hemel, vagevuur en hel te verklaren. Vooral het plezier waarmee hij zijn persoonlijke vijanden in de hel plaatst doet me vermoeden dat er ook veel leedvermaak bij het schrijven kwam kijken. De Commedia was zijn manier om met hen af te rekenen. Maar je zou het ook wat omfloerster kunnen zeggen natuurlijk, dat de ballingschap zijn wereldbeeld helemaal door elkaar had geschud, dat hij alles had verloren en daarmee in het reine wilde komen door dit boek te schrijven. Het Middeleeuwse Christendom zei dat je leven misschien wel miserabel mocht zijn, maar dat het wel deel uitmaakte van een project. Het universum is niet irrationeel of betekenisloos, zei het. God schiep het als een volstrekt rationeel geheel, en aangezien je er deel van uitmaakt zul je beloond of gestraft worden voor je daden. Ieder zal krijgen wat hij verdient. Dante dacht dat hij een missie had. Hij wou niet alleen zijn wereld opnieuw zin geven, hij wou zijn lezers ook een beeld geven van de wereld zoals die toen gezien werd, als een goddelijk project waarin gerechtigheid geschiedde.”
En een Commedia, een komedie ook?
Barbero: “Dantes tijdgenoten hadden een vrij abstract idee van wat Grieks theater ooit was geweest. Ze wisten dat er stukken geschreven waren, maar in feite niet dat die door acteurs gespeeld moesten worden. Het theater bestond in feite niet meer. Wat ze wel wisten was dat de Grieken tragedies en komedies schreven en dat de eerste in verschrikking en wanhoop eindigden en de andere een goede afloop kenden. Vandaar dat Dante zijn boek een komedie noemde. Hij zou je verschrikking en wanhoop tonen, maar het zou mooi eindigen, in de hemel.”
U vermeldde Beatrice al, de vrouw op wie hij op slag verliefd werd en die altijd zijn muze zou blijven. Alleen was hij nog maar negen toen dat gebeurde en zag hij haar nadien niet meer tot ze op haar zeventiende aan en ander uitgehuwelijkt was. Toch maar met een korrel zout nemen, dat verhaal?
Barbero: “Dante voert Beatrice voor het eerst op in zijn Vita Nuova, zonder echt in detail te gaan over haar. Veel meer dan dat ze een bloedrode jurk droeg, komen we niet te weten. Waar dat was en tot welke familie ze behoorde, blijft onvermeld. Nogal wat literatuurwetenschappers betwijfelen daarom of ze wel echt bestaan heeft. Misschien is de Waarom schreef hij in het Italiaans, de volkstaal? Barbero: “Dat was in die tijd niet opzienbarend, maar wel nieuw. In de Vita Nuova zegt Dante dat je vroeger alleen in het Latijn over de liefde kon schrijven, maar dat dit intussen veranderd is. Hij was dus niet de eerste. Andere dichters hadden het hem voorgedaan. Latijn werd toen vooral gebruikt om filosofische traktaten te schrijven. Dat hij dus ook zijn Convivio, een encyclopedie van de filosofie en de ethiek, in het Italiaans schreef was wel degelijk opmerkelijk. En hij vermeldde ook waarom hij dat deed: omdat hij een groter publiek wilde bereiken, niet alleen geleerden dus, maar ook mannen en vrouwen van de hoogste klasse die interesse hebben in dergelijke zaken maar daar gewoonlijk geen toegang toe hadden omdat ze geen Latijn kenden.” Een politiek statement? Barbero: “Ongetwijfeld, maar ook een dat niet voor de hand lag. Hij begon in Firenze als politicus van de volkspartij. Eens verbannen besliste hij een uitvoerig filosofisch essay te schrijven in het Italiaans. Alleen was dat niet bedoeld voor de winkeliers van de volkspartij, schreef hij expliciet in de inleiding, maar wel voor de noord-Italiaanse prinsen, baronnen en ridders, en hun vrouwen. Want wat kon je in hemelsnaam met winkeliers aanvangen? Die dachten niet verder dan hun winkelpui. Nee, voortaan hield hij zich alleen nog bezig met de plattelandsadel.” De democraat was plots een aanhanger van de aristocratie geworden? Barbero: “Misschien, maar misschien ook niet, want het is best mogelijk dat hij altijd een aanhanger van de aristocratie was geweest, en dat hij in Firenze alleen maar voor de volkspartij had gekozen omdat hij anders niet aan politiek kon doen.” Dante Alighieri (Firenze, 1265) Telg uit een succesrijke handelaarsfamilie die al gauw zijn zinnen zet op filosofie, poëzie en politiek. — Eerder verschenen in Knack
1294: publicatie van het vernieuwende La Vita Nuova, een autobiografisch liefdesverhaal in proza en verzen. Rond die tijd gaat hij ook de politiek in voor de volksgezinde Witten.
1302: na een machtsgreep van de Zwarten wordt Dante verbannen en breekt zijn literaire bloeiperiode aan.
1320: Publicatie van zijn bekendste werk, Comedia, nadien door Boccaccio omgedoopt tot La Divina Comedia. In hedendaags Italiaans is dat La Divina Commedia.
1321: sterft in Ravenna, op 14 september.
