"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De Adriatische Zee

Woensdag, 25 mei, 2022

Geschreven door: Robert D. Kaplan
Artikel door: Marnix Verplancke

“De EU heeft wel een serieus probleem.” Interview met Robert D. Kaplan

[Interview] “Het is de plek waar oost en west elkaar ontmoeten,” zegt hij, “waar de katholieke kerk tegen het oosters-orthodoxe christendom en de islam botst en de Byzantijnse kunst, het Griekse verleden, de Venetiaanse grootsheid en de Ottomaanse cultuur met elkaar in dialoog gaan. De wieg van Europa staat er in dezelfde kamer als het bruidsbed van het Nabije-Oosten. Het is kortom de wereld in het klein, waar identiteiten al duizenden jaren lang verschuiven op het ritme van de golven.” Wanneer je de Amerikaanse politiek geïnspireerde reisschrijver Robert D. Kaplan over de landen rond de Adriatische zee hoort praten wil je maar één ding: zo gauw mogelijk vertrekken. Omdat dit niet meteen mogelijk is voor iedereen is er ook een tweede keuze, Kaplans boek De Adriatische zee, een indringende combinatie van een boeiend reisverslag, een historische studie en een geopolitieke analyse van de regio die volgens de auteur wel eens de toekomst van Europa zou kunnen gaan bepalen.

Voor zijn boek maakte Kaplan een reis van Rimini, via Ravenna, de stad die na de val van Rome het politiek-culturele centrum van Italië werd, langs de kust van de Adriatische Zee, helemaal tot op het Griekse Korfoe. Hij deed het pragmatische Venetië aan, dat rijk werd door de gewetenloze handel en waar Ezra Pound en Joseph Brodsky begraven liggen, bezocht Triëst, de haven van Centraal-Europa, waar James Joyce en Italo Svevo schrijvers werden en hij Claudio Magris ontmoette die hem vertelde dat de globalisering van Praag en Warschau wezensvreemde steden heeft gemaakt. Daarna reisde hij verder naar het zuiden, via Slovenië, Kroatië en Montenegro naar het door de Italiaanse maffia ingepalmde en o zo corrupte Albanië. “Om een beeld te krijgen van het belang van die regio moet je maar een paar zaken beseffen,” zegt Kaplan, “Voor de kust van Kroatië zit aardgas, China wil van Triëst de poort tot Europa maken, de plek waar zijn noordelijke en zuidelijke zijderoute elkaar ontmoeten en 40% van het vastgoed van Montenegro is in handen van Russen, wat echt geen toeval kan zijn. Rusland wil daar immers al lang een stek. De NAVO heeft dat in de gaten en rijft daarom de ene na de andere staat binnen in het bondgenootschap, inclusief Kroatië, Montenegro en Albanië. Het zijn dus niet alleen de oude culturen die elkaar in de Adriatische Zee ontmoeten.”

En intussen kijkt de EU rustig toe, ook al gebeurt het allemaal op Europees grondgebied?

“Het lijkt wel alsof de de EU zich spiegelt aan Venetië, dat geloofde in de macht van de diplomatie en de handel en daarbij geen acht sloeg op het geloof of de ethiek van zijn partners. Dubrovnik deed trouwens hetzelfde, met eenzelfde rijkdom als gevolg. Het waren steden die realisme en pragmatisme hoog in het vaandel voerden en verschillende machten tegenover elkaar uitspeelden om er zelf beter van te worden. Misschien mogen we hier wel een parallel zien met de EU die China en de VS heel graag onder hun tweeën een ideologische strijd ziet uitvechten als het daar maar geld aan kan verdienen. Het is alleen nog maar de vraag of het dit soort pragmatisme lang kan volhouden.”

Hereditas Nexus

Venetië en Dubrovnik legde die aanpak alleszins geen windeieren.

“Nee, Venetië bleef duizend jaar lang een belangrijke handelsnatie, in feite tot Napoleon een einde maakte aan de Venetiaanse republiek en Dubrovnik was honderden jaren lang een culturele aantrekkingspool. En dat allemaal omdat deze twee steden iedere oorlog uit de weg gingen. Ze hadden geen machtig leger. De optie van militaire agressie behoorde niet tot de mogelijkheden. Er zijn maar een paar uitzonderingen geweest, zoals in 1204, tijdens de vierde kruistocht, toen Venetië  Constantinopel brandschatte. De geschiedenis leert dus dat het helemaal geen slecht idee is om pragmatisch in het leven te staan.”

Maar is dit in het geval van de EU wel een gewenst of eerder een noodgedwongen pragmatisme?

“De EU heeft een zachte imperiale identiteit. Ze brengt verschillende tradities samen, de Karolingische, de Pruisische, de Habsburgse, de Byzantijnse en zelfs de Ottomaanse. Die hebben allemaal hun eigen geschiedenis en ontwikkeling doorgemaakt en verschillen veel van elkaar. Een sterke imperiale macht kun je daar niet boven plaatsen. Wanneer Brussel beslissingen neemt die invloed hebben op het dagelijks leven van de Europeanen toont het zijn imperiale ambities, maar ver gaat dat nooit. Het blijft altijd zachtzinnig en niemand wordt ooit echt op de vingers getikt. Vandaar dat iedereen ook lid wil worden van de EU, dat lijkt alleen maar voordelen te hebben.”

En toch is er ook veel teleurstelling over de EU, merkte u toen u Slovenië en Kroatië bezocht.

“Wat mij opviel was dat de mensen uit die landen echt geloofden in de EU in de periode dat ze er nog geen lid van waren. De overheid diende haar best te doen om aan de voorwaarden voor lidmaatschap te voldoen en iedereen dacht dat het leven daarna beter zou zijn. Zo werd er bijvoorbeeld kordaat opgetreden tegen de corruptie. Maar eens lid van die EU werd alles als weleer. De oude gebruiken keerden terug, net als de oude machtsstructuren, en daarmee ook de etnische spanningen. De conflicten van het oude Joegoslavië gingen gewoon door, met het enige verschil dat er niet meer geschoten werd. Er gaat daar zoveel energie verloren aan het uitvoeren van etnische politiek dat er geen geld meer overblijft om een gezonde en florerende economie uit te bouwen. Alles zit vast. Wat me in Kroatië opviel is het aantal jongeren dat het land verlaat. Zij zien thuis geen toekomst meer, en dat is erg. Zeker als je bedenkt dat het ook allemaal anders zou zijn als er iets gedaan was aan die verschrikkelijke etnische tegenstellingen na de oorlogen van de jaren negentig.”

Waarom verdwijnt die etnische rivaliteit in de landen van ex-Joegoslavië niet?

“Wellicht precies omdat er zo’n wrede oorlog heeft plaatsgevonden en er zoveel doden zijn gevallen. Er is nooit een oplossing of een overwinning geweest. Er werd onderhandeld en er volgde een wapenstilstand, en daarmee werd alles bevroren. Op psychologisch vlak werd er niets afgesloten en vooral in Bosnië bleef alles bij het oude. Die staat is geen lid van de EU of de NAVO. Serviërs, Kroaten en moslims leven er nog steeds naast elkaar, wat spanningen oplevert die uitwaaieren naar de staten eromheen.”

Ziet u er ooit weer oorlog van komen?

“Nee, dat denk ik niet. Dat wil niemand meer. De oorlogen van de jaren negentig sproten voort uit het elkaar vallen van Joegoslavië en dus ook van het Joegoslavische leger. De verschillende etnische facties kregen daardoor de beschikking over heel wat militair materieel. Nu is er niets meer om uit elkaar te vallen. Het Servische deel van Bosnië heeft in het verleden veel steun gekregen van Rusland. Of dat land na de oorlog in Oekraïne nog veel zin en middelen zal hebben om daar aanwezig te zijn is nog maar de vraag. Stel dat dit niet zo is, dan zou dit een positief gevolg kunnen hebben voor de stabiliteit van Bosnië.”

Is Rusland supermacht-af na deze oorlog?

“Dat zou best wel eens kunnen. Het is nog te vroeg om daar iets over te zeggen. Maar als dat het geval zou zijn, zou het zeker ook gevolgen hebben voor de Adriatische regio. Een verzwakt Rusland zou tot een ingetoomder Servië leiden en tot minder corruptie in Montenegro.”

Als Europa van Russische energie af wil, zou de oliepijplijn die vanuit Triëst naar Duitsland en Oostenrijk loopt wel eens belangrijk kunnen worden. En misschien levert de zoektocht naar gas voor de kust van Kroatië ook wel iets op?

“Ook hier zitten we nog met te veel vragen om iets wezenlijks te kunnen zeggen. Vandaag slaat Europa zich op de borst dat het geen Russische energie meer wil, maar zal dat volgend jaar, als de oorlog voorbij is, nog steeds zo zijn? Je mag niet vergeten dat het Russische gas van een uitstekende kwaliteit is en niet duur. Ik ben een realist op dit vlak en zou er dus geen geld op willen inzetten. Bovendien is het allemaal complexer dan je denkt. Kroatië heeft zichzelf altijd gezien als een land op de grens tussen Europa en de Balkan. Nu de wereld verandert zou het wel eens een LNG-hub kunnen worden voor gas uit Quatar dat vandaar noordwaarts getransporteerd zou worden. Opeens zou het dus een stuk dichter bij het Midden-Oosten komen te liggen en opgenomen worden in een globaal netwerk.”

De regio rond de Adriatische Zee is om nog een andere reden belangrijk voor Europa, de migratiestroom van het zuiden naar het noorden. Hoe ziet u die evolueren?

“Ik weet dat sommigen ervoor vrezen dat heel Afrika naar Europa zal willen komen in de nabije toekomst. Dat zal echt niet gebeuren, maar het is wel zo dat de migratie niet zal stoppen. In het begin van de 21e eeuw was er voor iedere Europeaan een Afrikaan. Tegen het einde van de eeuw zullen er voor iedere Europeaan zeven Afrikanen zijn. En Afrika zal veranderen. De groeiende middenklasse zal het verlangen naar betere levensomstandigheden doen toenemen en de economische mogelijkheden om te vertrekken zullen groter worden. Europa heeft de pech dat het niet als Amerika beschermd wordt door twee oceanen. Het is op intieme wijze verbonden met het Midden-Oosten, Afrika, Rusland en de staten die vroeger tot de Sovjetunie behoorden. Europa heeft dus een grote periferie en het zal daar in grote mate door beïnvloed worden.”

Is Europa dan gedoemd?

“Dat denk ik niet, maar de EU heeft wel een serieus probleem. Niemand loopt warm voor dit bureaucratisch beest dat in feite iets heeft van het voormalige Joegoslavië onder Tito, maar dan zonder de repressie. Het is een kille organisatie bestuurd door elitaire technocraten. Je kan van mensen veel verwachten, maar niet dat ze daar enthousiast van worden. De EU wordt wel eens de erfgenaam van het Habsburgse Rijk genoemd. Ik geloof daar niet in. Dat rijk was immers een monarchie die inspireerde tot loyaliteit. Zo werkt een monarchie nu eenmaal. Die enthousiasmeert. Maar wat heeft de EU? De Europese Commissie. En toch kunnen we maar beter hopen dat die EU niet ten onder gaat. Want om nog eens terug te grijpen naar die vergelijking met Oostenrijk-Hongarije, wat kwam er in de plaats toen dit na WO I uit elkaar viel? Geen enthousiaste democratieën, maar wel de bouwstenen voor een lokale vorm van het fascisme.”

Kunnen we iets leren van de geschiedenis van de Adriatische regio?

“Dat we in alle diversiteit eenheid moeten zoeken. Ook al zijn we misschien allemaal anders, toch is er iets wat ons verenigt. Voor de Adriatische regio is dat de gemeenschappelijke zee die klein genoeg is om te overzien. Het is geen oceaan. Hoe groot de verschillen tussen Italië en Albanië ook mogen zijn, op een paar uur ben je met de ferry van het ene land in het andere. In zekere zin is er dus echt een eenheid. Gek genoeg zag ik het grootste verschil toen ik van Albanië naar Griekenland reisde, wat met de ferry slechts 45 minuten in beslag nam. Albanië is het minst ontwikkelde en het minst geïnstitutionaliseerde land van de regio, terwijl Griekenland deel uitmaakt van de EU. Ok, in vergelijking met de noordelijke staten is het arm en corrupt tot op het bot, maar Albanië is nog heel wat anders. Wat ik geleerd heb tijdens mijn reizen is dat onze nationale identiteit constant evolueert. Mensen hebben zich doorheen de eeuwen op allerhande manieren geïdentificeerd. Het is best mogelijk dat steden in de toekomst een veel belangrijker rol gaan spelen dan vandaag en dat zij contacten zullen hebben die de nationale grenzen gewoonweg negeren. Natiestaten zijn een vrij recente uitvinding. Rijken en stadstaten zijn veel ouder en misschien gaan we daar wel naar terug. Er is dan ook geen enkele reden om ongerust te zijn over de laatste stuiptrekkingen van het populistische nationalisme. Dat zal binnenkort verdwijnen, samen met die nationale identiteiten.”

Eerder verschenen in De Morgen