Bevrijding met een schaduwrand
[Recensie] Je verwacht een andere titel van dit zesde en laatste deel in de serie Leven in bezet Nederland: bevrijding en dan het liefst met een uitroepteken. De andere titels van de voorgaande delen gaven steeds treffend de sfeer van dat jaar weer. 1945 was óók het jaar van de afrekening maar toch was dat niet het enige. Je kunt je dan ook afvragen of het woord afrekening alles van 1945 omvat. Bij mij komt dan na lezing eerder het woord ‘contrasten’ naar boven.
De keuze voor deze titel geeft in elk geval aan dat de blijdschap om de bevrijding en de vrijheidsfeesten niet centraal staan in dit deel. 1945 was vooral het jaar van schrille contrasten: eindelijk feest naast voortdurend leed, bevrijding van het zuiden tegenover onderdrukking in het noorden, overleven en níet overleven in een tijd van honger en kou, verzet van Nederlanders en represaille van Duitsers.
De schrijver haalt in elk geval voor mij een aantal feiten naar voren die mij niet bekend waren. Zo noemt Van Liempt de acties van vrouwen waarin zij aandacht vragen voor de schrijnende voedselsituatie aan het einde van de oorlog. Hetgeen er nog wél aan voedsel is, lijkt op ’’veevoeder geschikt gemaakt voor menselijke consumptie’’. Tekst en zeker ook de indringende foto’s van hongerende mensen en kinderen spreken hier duidelijke taal. Moeilijk te begrijpen is de afwachtende houding van de geallieerden die vrezen dat voedselhulp de Duitsers in de kaart zou kunnen spelen terwijl een Britse bevelhebber tijdens de bevrijding constateert: ’’Het is een leeg land, bewoond door honger, en in de steden een half verhongerde bevolking. Het is geen overdrijving te zeggen dat als de bevrijding nog tien dagen langer had geduurd, vele duizenden mensen zeker van honger waren gestorven’’.
Een klein maar opmerkelijk feit is dat in 1946 de hongertochten een thema zijn voor het opstel van examenkandidaten op de MULO.
Veel persoonlijke verhalen en citaten van mensen brengen deze periode kleinschalig dichterbij terwijl het grotere perspectief niet ontbreekt. Het zorgt ook in dit deel voor een mooie balans tussen het grote verloop van de oorlog en de wijze waarop mensen deze periode hebben beleefd.
Zinloze gevechten
1945 is een jaar van harde contrasten want de bevrijding ging gepaard met hevige en soms ook zinloze gevechten waarbij in steden en dorpen grote schade werd aangericht. Een andere, weinig benoemde schaduwzijde van de bevrijding, was de plundering van geallieerden en het is goed dat de auteur ook hier aandacht aan besteedt want niet alle bevrijders gedroegen zich even correct.
Een heel ander en vaak vergeten aspect is, zoals de titel aangeeft, de afrekening. De arrestatie van “foute Nederlanders” was iets waar de Binnenlandse Strijdkrachten zich op hadden voorbereid én verheugd maar dit werd toch als een militaire taak beschouwd en daarom niet aan hen toevertrouwd. Er was sprake van een – in het licht van die tijd begrijpelijke – “zuiveringsziekte” die zo’n 130.000 Nederlanders betrof.
De feeststemming van de bevolking was begrijpelijk maar de kille ontvangst van overlevenden uit de concentratiekampen stond daar lijnrecht tegenover. Voor mij geheel nieuw was dat de krant De Waarheid hier al op 9 mei 1945 een artikel over schreef en sprak over de “doodsfabriek Auschwitz” en dat Het Parool op 15 mei berichtte over de concentratiekampen in Bergen-Belsen en Buchenwald. Een teken dat toen al het nodige bekend was over hetgeen zich hier had afgespeeld.
Trees heeft een Canadees werd een bekend liedje in 1945 en was de meer onschuldige kant van Nederlandse meisjes die met Canadese militairen omgingen. Er werden in 1946 heel wat baby’s uit dergelijke relaties geboren en uiteraard ontbrak het vermanende vingertje niet van hen die hier schande van spraken.
Interessant is de aandacht voor de afvoer van de 120.000 Duitse militairen; tevens werden er zo’n 5500 andere Duitsers het land uitgezet. Het zijn aspecten van de bevrijding waar vrijwel nooit aandacht voor is maar die destijds wel de nodige impact hadden.
Er is in dit boek behoorlijk veel aandacht voor de gebeurtenissen in Nederlands-Indië en hier biedt de auteur waardevolle achtergronden die niet altijd naar voren komen. De Nederlandse ambassadeur Van Mook wilde bemiddelend optreden en met Soekarno in gesprek gaan maar dit werd hem door de Nederlandse regering niet in dank afgenomen. Ook de vrijheid van Indonesië was moeizaam en bloedig zoals blijkt uit de slag om Soerabaja. De weinig coöperatieve houding van de Nederlandse regering moet wellicht in het licht van die tijd worden gezien maar blijft moeilijk te begrijpen.
De indruk die uiteindelijk overblijft na lezing van dit boek is er een van gemengde gevoelens, zo verging het mij althans en ik denk dat de schrijver dit ook wilde overbrengen. De vrijheid was niet meer dan een pover en vaak nog teleurstellend begin. Treffend zijn de woorden uit het blad “Je Maintiendrai” waar dit boek mee eindigt: “Wat was de Vrede mooi, toen het nog Oorlog was”. Ook dát is goed om na 75 jaar nog eens te bedenken. Men had nog een lange weg te gaan.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
