Fantasmagorie van een waanzinnige droom
[Recensie] In winters Praag, wanneer de duisternis valt en de stemmen in de kroegen verstommen, werpen versteende figuren op gevels in het zwakke licht van lantaarns hun schaduw op de besneeuwde kasseien. Een occasionele wandelaar wordt in de verstilde stad mogelijk gestalten gewaar, die lijken op faunen. Hij ziet dingen die anderen niet zien. Hij hoort liturgisch gezang opklinken – in de vertrouwde werkelijkheid slechts het geluid van een golfplaat, bewogen door de wind. Op het plein stopt een marmerachtig groene tram met ondoorzichtige ramen. Waar komt ie vandaan en wat is zijn bestemming? Stapt hij op, dan ziet niemand hem ooit terug…
De verteller van De andere stad van Michal Ajvaz treft in een antiquariaat een mysterieus boek aan, opgesteld in een onbekend schrift (het lijkt wel een oeroude codex). Sinds hij het aanschafte, doolt hij ’s nachts onrustig door de oude Praagse wijken. Het zesenzeventig tekens tellende schrift oefent een onaardse kracht op hem uit. Er vallen hem dingen op die hij nooit eerder zag. Onweerstaanbaar aangetrokken door tussenmuren en andere holle ruimtes achter de façades van de bestaande stad, vangt de verteller een glimp op van een complex labyrint, bevolkt door vreemde creaturen. Hij hoort flarden van gesprekken uit een Escheriaanse, Borgesiaanse wereld, die overkookt van wonderbaarlijk leven. In nachtelijk Praag is hij getuige van groteske taferelen “over de gevel van het Kinskýpaleis kroop een octopus” en hij ontmoet ingewijden wier levens zich grotendeels afspelen aan de andere zijde.
Een onbehaaglijk gevoel neemt bezit van de verteller. Hoe hardnekkig hij ook doorgangen naar de andere stad zoekt, hij slaagt er niet in de grens te overschrijden. De mysterieuze stad laat zich niet inlijven in de vertrouwde wereld. Ze is vrij van betekenis, soeverein, betoverend én onverschillig. Toch bestaat ze in symbiose met de vertrouwde, betekenisvolle, reële wereld. In onze wereld vormen oorzaak, reden, betekenis en innerlijke samenhang tussen de dingen het weefsel. We hebben onszelf erin opgesloten en voelen onbehagen wanneer iets of iemand weigert mee te doen aan ‘onze spelen’, onze conventies. Onmogelijk kunnen wij zien wat voorbij de grens leeft, omdat de wezens daar zich laven aan een andere betekenisbron, waardoor ze zich aan onze blik onttrekken.” Misschien merkt een kind “dat nog geen stap gezet heeft in de nauwe corridor van het zinvolle” het wel op. Of een dolende.
Hoewel de magisch-realistische andere stad binnen handbereik is, huivert de verteller bij elke mogelijke toegangspoort. Zal hij kunnen terugkeren? Telkens hij zich die vraag stelt, hult de doorgang zich opnieuw in nevelen. De verteller posteert zich achter glas in eethuizen. Door het glas ziet hij “droomachtige, dwingende golven van gestes, waaruit de geheime rivieren van het bestaan tevoorschijn komen”. De verteller vraagt zich af of de andere stad concreet, abstract, dan wel existentieel is. Hij twijfelt: wíl hij de andere stad wel incorporeren in de bestaande orde? Anderzijds: hoe lang nog zal hij dolen “op de donkere binnenplaatsen van het bestaan?”
De andere stad is een boek als een uitgerangeerde trein in niemandsland. Hoe meer gehecht je bent aan de strikte regels van de taal en de orde van de gekende wereld, hoe moeilijker het zal zijn deuren te openen naar de andere stad en er demonen en andere fantastische creaturen onder ogen te komen. Dan zullen in de vertrouwde stad versteende gestalten gewoon roerloos blijven. De andere stad kan je lezen als een fantasmagorie van een waanzinnige droom, als een poort naar de verbeelding (uit de kindertijd). Dit wonderbaarlijke boek is een zwerftocht op de grens tussen twee volkomen verschillende werelden, slechts van elkaar gescheiden door een holle ruimte vol mogelijkheden.
Het oeuvre van Michal Ajvaz (1949) werd in 2020 bekroond met de Tsjechische Staatsprijs voor Literatuur. Hopelijk volgen er nog vertalingen van zijn werk.
—
Eerder verschenen op Geendagzonderboek
