De boom in het land van de Toraja
[Recensie] In de nieuwe, sterk autobiografische roman De boom in het land van de Toraja van de Franse filmmaker en romancier Philippe Claudel (1962), gaan veel mensen dood. Als snel raak je de tel kwijt. Een vage jeugdvriend van de ik-persoon pleegt zelfmoord als een jongedame hem afwijst, een klimvriend wordt door de bliksem getroffen en sterft na een dag, boven in de bergen wachtend op hulp, terwijl hij Gimme Shelter van The Stones zingt. Nog een handvol klimmers gaan dood, het ongeboren kind van de ik-persoon sterft in de moederschoot, zijn dementerende moeder gaat dood, honderden Afrikanen verdrinken in hun tocht naar het Westen bij het eiland Lampedusa in Italië, enz. enz. Het boek lijkt een dagboek over de dood. ’Sinds een paar jaar word ik omringd door de dood’, schrijft de ik-persoon. ’Hij probeert me te omsingelen. Zo dicht mogelijk bij me te komen.’
De ik-persoon is filmmaker, net voorbij vijftig. Veel vijftigers gaan dood aan kanker of zelfmoord. Als je vijftig bent geworden zie je ze gaan, je vrienden en bekenden. Voor schrijvers is dat niet anders. De belangrijkste dode in De boom in het land van de Toraja is de beste vriend en leeftijdgenoot van de ik-persoon: Eugene, producent van de films van ik-persoon. Claudel beschrijft de ziekte van Eugene en alles wat er komt kijken bij het aftakelingsproces dat kanker heet.
Toch is Claudels boek geen naar boek, verre van dat. Het is een liefdevol boek, poëtisch geschreven, waarin de ik-persoon zich zijn doden herinnert en beschrijft. Hij realiseert zich dat al die doden in zijn leven weinig indruk hebben gemaakt. De dood van zijn beste vriend gaat hem echter niet in de koude kleren zitten. Naast het gemis van zijn maatje en collega, is het deze dode die hem met de neus op de feiten van zijn eigen sterfelijkheid drukt, bij alle andere doden had hij dat nog nooit gehad. Aanvankelijk lijkt het dat de ik-persoon zelf op weg is naar een zekere dood. Met de dood om hem heen lijkt hij het perspectief te verliezen en lonkt een eigen einde. Maar gaandeweg krijgt het leven de overhand. Zeker als de ik-persoon twee bekende en nog steeds levenslustige hoogbejaarden ontmoet, u mag zelf ontdekken wie, een wereldberoemd acteur en een wereldberoemd schrijver, realiseert hij zich dat het leven op hoge leeftijd nog altijd zin heeft. Een nieuwe romance geeft definitief de doorslag.
De boom in het land van de Toraja, een verwijzing naar een begrafenisritueel van kleine kinderen op Sulawezi, gaat van voor tot achter over de strijd tussen wat Freud Eros en Thanatos noemt, de strijd tussen de liefde en seksualiteit aan de ene kant en de dood aan de andere. Freud is nog steeds redelijk populair in Frankrijk en het is dus niet verwonderlijk dat een Franse schrijver leentjebuur speelt bij de psychoanalytische denker. Volgens Freud zijn het deze oerdriften die ons mensen vergaand bepalen: de doodsdrift – oorlog, destructie (Thanatos) versus de levensdrift – verliefd worden, seksualiteit, creatie (Eros). De driften bestaan naast elkaar en beïnvloeden, beteugelen elkaar. De theorieën van Freud zijn niet goed te bewijzen, maar met zijn ideeëngoed in het achterhoofd kun je wel mooie romans schrijven, zo laat Claudel zien. Claudel speelt in zijn roman een Freudiaans spel met het verlangen naar de dood versus het verlangen naar het leven. Als vijftiger met de dood om je heen zijn er twee opties volgens Claudel. Of je gaat mee in het verdriet van de dood en houdt op met leven: je pleegt zelfmoord of kiest een leven in de schaduw van alles waar je eerder warm voor liep. Of je zoekt nieuwe wegen, ontdekt nieuwe horizonten en vergezichten, koopt een motor, een leren jack, begint een website over boeken of wordt gewoon opnieuw verliefd en maakt weer een kind. De meeste vijftigers hebben nog 30 jaar voor de boeg. Claudel houdt ons de spiegel voor. Je mag het zelf kiezen: worden het verdrietige jaren of maken we er nog wat van.
(Met dank aan Joke Boer)
