Wie heeft de vader vermoord?
“De onvoltooide over de halfbroers“
[Essay] Dit laatste grote literaire werk van auteur F.M Dostojevski zou net zo goed “De onvoltooide” kunnen heten. Hij had zich voorgenomen om nog een boekdeel toe te voegen over de derde zoon. Door zijn overlijden is het laatste boekdeel er echter nooit meer gekomen. Het boekwerk dat sinds de eerste publicatie in het najaar van 1880 in vele vertalingen de wereld veroverd heeft, is dus eigenlijk onvolledig.
Keuzes van de vertaler
Vertaler Arthur Langeveld heeft met de boektitel een merkwaardige keuze gemaakt; Langeveld heeft heel het boek terug willen brengen naar de meer oorspronkelijke ondertonen van de auteur, maar voor de titel kiest Langeveld voor een “eigentijdse” verwoording. Zo werd De gebroeders Karamazow tot De broers Karamazov. Indien de vertaler meer recht had willen doen aan de strekking van het boek, dan had hij in mijn optiek ook kunnen kiezen voor de titel “De halfbroers Karamazov”. De zonen komen immers uit verschillende huwelijken. Om de woordkeuzes en de beweegredenen van vertaler Langeveld beter te begrijpen, moet de moderne lezer van De broers Karamazov eigenlijk eerst de rubriek lezen van Arthur Langeveld over zijn vertaalwerk voor de roman De broers Karamazov: Arthur Langeveld Lost in Translation Humor in De broers Karamazov, De Gids. Jaargang 168 – dbnl U merkt dat ook eigen namen gemoderniseerd zijn in de vertaalslag. Dit komt duidelijk tot uiting in een vergelijk met oudere uitgaven zoals de vertalingen door Dr. A. Kosloff [1932 – 1965]; Karamazow is nu Karamazov. Iwan wordt Ivan. Smerdjakow wordt Smerdjakov. Grigorij wordt Grigori. Katherina is Katerina. Fedor heet nu Fjodor. Groesjenjka is Groesjenka geworden en Lize heet nu Lise. Zelfs de achternaam van de auteur moest er in de afgelopen 60 jaar meermaals aan geloven; Dostojefski / Dostojewski /Dostojevski. De vertaler van dit boek is lang niet de enige. Hetzelfde zien we bij vertalingen van de werken van Lev Tolstoj – die op enkele websites zelfs Leo Tolstoj is gaan heten [Lev = Лев, Leo = Лео], werken van Gogol, en ook bij andere vertalers van Dostojevski boeken. (Ziet u? Zelfs ik knoei nu al mee) Het zijn misschien slechts kleine details, maar als recensent ben ik er niet van overtuigd dat eigen namen anders vertaald moeten worden in nieuwere uitgaven. Een kleine (protest)aantekening mijnerzijds.
Wat u over het boek moet weten
Vader Fjodor Karamazov leeft voor zichzelf. Hij heeft tenminste drie zonen uit twee korte huwelijken en geeft om niemand anders dan om zichzelf. Zijn zonen groeien dan ook op in verschillende pleeggezinnen en vader Fjodor is niet van zins om een helpende hand toe te steken. Niet tijdens het opgroeien van de kinderen, en hij zal hen ook niet helpen als ze eenmaal volwassen zijn. Daarmee is de toon gezet. De zonen Dmitri, Ivan, en Aljosja die ook wel Aleksej genoemd wordt, ontpoppen zich als totale tegengestelden van elkaar. Dmitri heeft een kort lontje en is op zijn zachtst gezegd impulsief van karakter. Ivan geeft om niets behalve om zijn broer Dmitri. Tegenover deze drie destructieve karakters van Fjodor, Dmitri en Ivan staat het drietal Aljosja, de huisknecht Grigori en de monnik Starets Zosima. Een Starets is een geestelijke met profetische gaven. Aljosja is een lekenbroeder in de Abdij van Zosima. De huisknecht Grigori is op zijn eigen beperkte manier trouw, zorgzaam, betrokken en hulpvaardig. Voor de extra jeu in het boek zorgen de verleidster Groesjenka die het zo ver drijft dat zowel vader Fjodor als ook zoon Dmitri – die al verloofd is – naar haar gunsten dingen, en de lakei van Fjodor, Smerdjakov. Het plot van het boek is de vraag wie vader Fjodor heeft vermoord en met meer dan stilzwijgend goedvinden van wie.
Typetjes
Vader Fjodor is simpelweg een misbaksel. Hij weet dat hij zo is en hij zou niet anders willen zijn. Hij geniet ervan als hij anderen, inclusief zijn eigen familie en personeel, kan vernederen met leugens, met grove beledigingen en met complete minachting. Zoon Dmitri is verloofd maar houdt met heel zijn hart en ziel van een andere vrouw. Bovendien is zijn emotionele intelligentie (EQ) niet bijzonder hoog. Hij leeft met het hart op de tong. En dat brengt hem in de problemen. De tweede zoon Ivan is een atheïst, al doet hij wel eens anders voorkomen, en een binnenvetter die verliefd is op de verloofde van Dmitri. Hij heeft er dus alle belang bij dat Dmitri er vandoor gaat met zijn grote liefde. Maar vader Fjodor ligt dwars en doet er gewetenloos alles aan om die grote liefde van zijn zoon aan zichzelf te binden door zijn zoon arm te houden en het geld dat de zoon rechtens toekomt aan de wispelturige vrouw aan te bieden in ruil voor een verbintenis. Huisknecht Grigori heeft een zwakke weerstand en een zwakke rug. Lakei Smerdjakov weet dat hij een weesje is van een vrouw die stierf bij zijn geboorte, en hij vermoedt wie zijn vader is .. die hij heel stiekem en heel grondig haat tot op de bodem van zijn ziel. De derde zoon is Aljosja, een lekenbroeder in de Abdij van profeet-monnik Zosima. Aljosja is de mildheid zelve. Zijn goeroe Starets Zosima is een soort Christusfiguur die net zoals in de Bijbel spirituele tegenwind krijgt. Dan is er Katerina die de verloofde is van Dmitri maar zich lijdzaam door hem laat belazeren. Zelfs dan kan ze hem niet loslaten. Lise, de dochter van mevrouw Chochlakova, ontwikkelt een puberale liefde voor Aljosja. Hun tegenwicht in het boek is de verdorven Groesjenka die het prima vindt dat zowel vader Fjodor als ook zoon Dmitri naar haar lichamelijke gunsten verlangen. Tegelijk is ze bang van Dmitri. Zo zet de auteur een scala van typetjes neer over een breed psychologisch veld.
Wie heeft er een motief tot moord?
Heel wat karakters in dit boek hebben een motief voor de moord op vader Fjodor;
~ de landeigenaren zijn woest op Fjodor na zijn beledigende optreden in de Abdij;
~ de Abt en enkele monniken die de beledigingen van Fjodor moesten slikken;
~ Starets Zosima maakt een dramatisch gebaar naar Dmitri omdat hij een groot onheil voorvoelt;
~ monnik Rakitin voorspelt hardop dat Fjodor vermoord gaat worden;
~ Ivan die bij vader Fjodor inwoont en zijn getreiter meer dan beu is;
~ nogmaals Ivan, omdat vader Fjodor in de weg staat voor zijn eigen leven;
~ Dmitri die door vader Fjodor wordt opgelicht over de erfenis van zijn moeder;
~ nogmaals Dmitri, voor wie vader Fjodor een concurrent is in de liefde;
~ huisknecht Grigori die van alle misdragingen van Fjodor op de hoogte is;
~ lakei Smerdjakov die heel zijn leven door Fjodor tot op het bot beledigd is;
~ zelfs Aljosja, omdat vader Fjodor zijn goeroe vreselijk beledigde
maar Aljosja is een halve heilige die geen misstap zal begaan;
~ nogmaals Aljosja omdat hij zich steeds weer laat gebruiken als een domme boodschappenjongen door zijn vader, zijn broers, en de dames rondom de broers.
Vergaarbak van ellende
Het eerste deel van het boek is een vergaarbak van onuitsprekelijke ellende. Velen hebben een motief voor de moord op Fjodor. Er is één verdachte met letterlijk veel bloed aan zijn handen en kleding, plus een onwaarschijnlijke verklaring over het geld dat hij ’s ochtends niet had en na de moord wel. Maar die verdachte blijft herhalen dat het bloed alleen van huisknecht Grigori is en dat hij het geld niet van Fjodor gestolen heeft. Maar iedereen legt verklaringen af tegen hem.
De roeping van Aleksej, en de Grootinquisiteur
Het middendeel van het omvangrijke boek gaat geheel over het heengaan van de Starets, zijn leer, en het eerste visioen van Aleksej waarmee zijn taak in de wereld begint. Hier komt het boek goed op gang. De verteltrant wordt anders, zelfs als na het middendeel de moord op de vader geheel uit de doeken wordt gedaan.
Eén van de deelverhalen is de verhandeling die Ivan geschreven heeft over de Grootinquisiteur, een Kerkvorst die een tussentijdse terugkeer van Jezus niet accepteert en hem ronduit vraagt “Waarom kom je ons storen? Je zou niet meer komen tot de eindtijd.” In De Grootinquisiteur betoogt Ivan dat de Christelijke Kerk de utopie van het Rijk van Christus overboord gooit en in zee gaat met de duivel. In de wereldliteratuur wordt deze verhandeling gezien als een top in de literatuur. Daarom moet ik het hier wel vermelden.
Aleksej zwicht niet voor het concept van Ivan en blijft zijn geloof trouw. Hij belijdt niet alleen met de mond, maar probeert overal waar hij komt om goed te doen. De auteur blijft overigens breed uitweiden en de lezers zien allerhande gebeurtenissen voorbij trekken die de ontknoping van het boek uitstellen.
Een lang slot
Op het einde van het boek verrast de auteur met twistgesprekken tussen Ivan en Smerdjakov, en tussen Ivan en de duivel. Deze laatste twistgesprekken zijn een opvallende tegenhanger van het middendeel met de leer en inspiratie van de Starets. Het hele boek bevat dergelijke spiegelbeelden van tegenhangers. Zelfs de bijfiguur Lise die in de eerste helft van het boek een tienerliefde ontwikkelt voor Aleksej, draait in het tweede deel van het boek om naar een volstrekt kwaadaardige persoonlijkheid. Om helemaal aan het slot vanuit het niets een doodskist van een overleden kind geheel te versieren met bloemen.
Na de twistgesprekken tussen Ivan en de duivel worden de lezers meegevoerd naar de rechtszaak over de moord op Fjodor met een ellenlang betoog door de aanklager. En de auteur weet hier opnieuw halverwege de rechtszaak een heuse tegenstelling en complete ommedraai te introduceren tijdens de tweede getuigenis van Katerina die we als de figuurlijke klap op de vuurpijl mogen beschouwen voor het verloop en voor het vonnis.
Degene die veroordeeld wordt, is niet de daadwerkelijke dader. De auteur laat ons nog meekijken bij twee episodes; De ene episode gaat over de familie en vrienden van de veroordeelde die hem opjutten om zijn gevangenschap te ontvluchten en die voor het nodige geld hebben gezorgd. De allerlaatste episode gaat over een begrafenis van een klein jochie uit een armlastig gezin. Hetzelfde gezin waar Aleksej zijn roeping in de wereld is begonnen na zijn vertrek uit de Abdij en waarvoor Lise de doodskist heeft versierd met bloemen.
De cruciale bewijsstukken die geen rol spelen
Hoe volledig de schrijver ook probeerde te zijn in alle uiteenzettingen, maar de auteur Dostojevski heeft enkele cruciale bewijsstukken niet laten meewegen in de rechtszitting, en ergens steekt me dat als recensent: Het eerste, is dat het bed en de kussensloop waar het veronderstelde geroofde geld had gelegen, niet waren aangeraakt. Er was niets gekreukt en niets bebloed. De aanklager verzwijgt dit. Als de advocaat van de verdediging hierop wijst, doet de rechtbank er niets mee. Ook de envelop waar het geld in zat, was niet bebloed. Het volgende cruciale ontbrekende bewijs is het echte moordwapen, dat niet de stamper was waarmee de verdachte beschuldigd wordt, maar een Presse-papier. De werkelijke dader heeft alles over het echte moordwapen opgebiecht aan Ivan, maar die vergeet het te vermelden tijdens de rechtszitting. Zowel de verdediging als ook de aanklager hebben geen acht geslagen op de omvang van de dodelijke verwonding, die duidelijk anders zou moeten zijn ten gevolge van een geheel ander moordwapen. Er wordt niet eens gezocht naar een ander moordwapen. Zo gaat het boek ten einde met een verkeerde dader en met een verkeerd wapen. Waarom? Dostojevski koos als één van de hoofdstuktitels “gerechtelijke dwaling”. Een verkeerde afloop zorgt voor meer drama.
– Of in mijn ogen voor een teleurstelling –
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
