AIVD herhaalt fouten uit het verleden…

…en de politiek volgt de geheime diensten nog steeds.

Een open brief aan de Kamerfractie van D66* bij de presentatie van het boek ‘De BVD in de politiek‘ op woensdag 15 juni j.l.

Geachte Kamerleden,

[Open brief] Dit boek gaat over de wijze waarop de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw heeft geprobeerd de Communistische Partij van Nederland te ondermijnen. Een afgesloten hoofdstuk zult u zeggen. Maar:  “Als we het verleden niet kennen, begrijpen we het heden steevast verkeerd,” schreef de politicoloog John Keane onlangs in De Groene. “Kennis van het verleden helpt ons de maat der dingen te vatten.” En daarom ben ik zo vrij om uw aandacht te vragen voor mijn boek. D66 is een partij die openheid en de bescherming van privacy en andere burgerrechten hoog in het vaandel heeft staan. Juist deze waarden staan nu opnieuw op het spel. Daarom hoop ik van harte dat u bereid bent de lessen uit deze geschiedenis ter harte te nemen.

Wat ik over het verleden van het binnenlandspolitiek optreden van de geheime dienst heb kunnen reconstrueren is tamelijk onthutsend. Voor sommigen is dat misschien ook weer niet zo verrassend na de onthullingen van BVD-geschiedschrijver Dick Engelen in 1995. Mijn onderzoek heeft echter nieuwe informatie opgeleverd die eens temeer laat zien dat de BVD zijn mandaat verregaand heeft overschreden. En vooral: kon overschrijden door een ernstig tekort in de politieke verantwoording. Ook op dat punt hoop ik bij u gehoor te vinden voor wat er uit het verleden kan worden geleerd.

Het verleden
Wat staat er kort gezegd in mijn boek? De BVD dreef in de jaren vijftig met tientallen geïnfiltreerde agenten een intern partijpolitiek conflict in de CPN op de spits. Bepaalde inlichtingen uit de CPN werden heel bewust en strategisch gelekt naar bevriende journalisten. De acties van de dienst leverden een niet onbelangrijke bijdrage aan de scheuring van de partij in het voorjaar van 1958. De inlichtingendienst hield vervolgens de Bruggroep van de geroyeerde communisten en de door hen gevormde Socialistische Werkerspartij (SWP) organisatorisch en financieel in leven. Ook de restanten van de communistische Eenheidsvakcentrale (EVC) konden enkele jaren rekenen op de sponsoring van de geheime dienst. De besturen van SWP en EVC kregen via agenten instructies voor de juiste koers. Tekenen van wankelmoedigheid werden beantwoord met nieuwe financiële injecties. BVD-agenten namen ook actief deel aan de verkiezingsstrijd in 1959. De dienst was er trots op dat ze met de Bruggroep van Gortzak en Wagenaar de CPN een nederlaag hadden toegebracht. De BVD exploiteerde voorts de SWP en de EVC in een poging om samen met Britse en Amerikaanse geheime diensten in West-Europa een internationaal netwerk van dissidenten op te richten. Daarvoor rekruteerde men toenmalig Tweede Kamerlid Gerben Wagenaar van de Bruggroep als ‘topagent’. Met hem mengde de dienst zich begin jaren zestig in de internationale discussie van (ex-)communisten. Daarvoor werd het Internationaal Contact Bulletin opgericht. De eerste redactiesecretaris was G. van het Reve sr., de vader van de schrijver, en ook BVD-agent. Later exploiteerde de BVD met de MLPN ook nog een fake-partij om zich te kunnen mengen in conflicten van maoïsten en een spionnenkanaal open te houden naar China en Albanië.

Tot zover een ultrakorte samenvatting van enkele binnenlandse operaties van de BVD die ik in mijn boek heb beschreven en waar onze volksvertegenwoordiging nooit iets van heeft geweten, sterker nog heel bewust is buiten gehouden. Nu naar de actualiteit.

Het heden
Een quote: “Rotterdam moet eigen inlichtingenwerk per direct staken“. Dat is de kop van een redactioneel krantencommentaar, niet uit De Waarheid van zestig jaar geleden, maar uit de NRC van 30 mei 2022. De krant reageert op de evaluatie van wat heet de “Rotterdamse aanpak radicalisering, extremisme en polarisatie”. Er blijkt nogal wat mis met deze aanpak. Het Rotterdamse gemeentebestuur zet vrijwilligers in als spionnen in de buurt. De informatie waar zij mee komen wordt op het stadhuis gedeeld met verschillende instanties. Zonder enige wettelijke waarborg voor de handhaving van burgerrechten. “Dit gaat dus over grondrechten, over de macht van de staat zich te mengen in de privélevens van burgers en daar maatregelen op te baseren – de Orwelliaanse staat ten voeten uit, die fundamentele rechten van individuele burgers kan beschadigen’ schrijft de NRC. De conclusie van het evaluatierapport dat de gemeente hier grenzen overschrijdt heeft er echter niet toe geleid dat Rotterdam deze praktijken stillegt. “Minister: doe hier wat aan. Kamer: vind er iets van. En Rotterdam: staak het individuele inlichtingenwerk. Het mag niet”, zo eindigt het redactioneel commentaar van de NRC.

En er is nog meer dat niet mag. De NRC berichtte begin vorige maand ook nog dat de NCTV politieke partijen volgt. Precies zoals dat vroeger met de CPN gebeurde. Voormalig minister Grapperhaus heeft de Kamer eerder openlijk bezworen dat het alleen gebeurt als de partij bedreigd wordt. Quod non dus. Bemoeienis van de staat met politieke groeperingen moet in een democratische rechtsstaat naar mijn mening uitgesloten worden tenzij er duidelijk sprake is van criminaliteit of een ernstige verstoring van de openbare orde. De NCTV lijkt dit principe echter net als voorheen de BVD niet serieus te nemen.  De NCTV was eerder ook al in het nieuws met grensoverschrijdende volgacties van burgers, activisten, politici en religieuze voormannen. Ook het ministerie van Defensie is nog niet zo lang geleden in opspraak gekomen vanwege het willekeurig verzamelen van informatie over allerhande ‘maatschappelijke uitingen en ontwikkelingen’, waartoe een breed gezelschap van Nederlanders heimelijk werd gevolgd. De AIVD kwam in het nieuws vanwege plannen om de zogenaamde ‘sleepwet’ verder uit te kleden waardoor nog meer onschuldige mensen ten onrechte in beeld komen en blijven. Vandaag bericht de NRC over onwettig bewaarde bulkdata die moeten worden vernietigd [ reactie van de dienst: we zien nog wel een gaatje om er onder uit te komen]. Twee jaar terug kreeg de AIVD de steun van minister Ollongren om de wettelijke bewaartermijnen te negeren. En deze dienst blijkt, zoals de Volkskrant een paar weken geleden berichtte, gebruik te maken van omstreden Israëlische hacksoftware die volgens Canadese onderzoekers een ernstige bedreiging vormt voor de democratie.

Blind vertrouwen
Mag de staat dan helemaal geen inlichtingen verzamelen? Voor alle duidelijkheid: natuurlijk wel. We mogen als burgers van de overheid verwachten dat ze bedreigingen van onze veiligheid tijdig opspoort en onschadelijk maakt en dat ze de democratische rechtsstaat beschermt tegen alle vormen van ondermijning. Dat staat buiten kijf. Evenals de noodzaak van geheimhouding van lopende operaties. Het probleem zit vooral in het tekort aan toezicht en controle van de kant van onze volksvertegenwoordiging. En in de gebrekkige verantwoording achteraf. Dat is de les die we kunnen trekken uit de geschiedenis die ik in dit boek heb beschreven. De politiek heeft inlichtingen- en veiligheidsdiensten tijdens de Koude Oorlog uit blind vertrouwen de vrije hand gegeven, zo men al geïnteresseerd was. En dat lijkt helaas nog steeds het geval.

Er waren uitzonderingen. Ik noem het Utrechtse PvdA Kamerlid Hein Roethof die als eerste in de jaren zeventig aandrong op een wettelijke regeling voor de inlichtingendiensten. Ik noem zijn partijgenoot Ed van Thijn, die als minister van Binnenlandse Zaken besloot te stoppen met het volgen van de CPN door de BVD. Hij werd helaas overruled door zijn opvolger Rood van D66 die net als alle andere naoorlogse ministers zijn oren liet hangen naar de wensen en praktijken van de dienst. Ik hoop dat u na alles wat er inmiddels bekend is geworden over deze geschiedenis afstand wilt nemen van deze gewoonte.

De dienst heeft het lange tijd voor het zeggen gehad. Maar de dienst was, zoals BVD-historicus Engelen ook toegeeft, veel te lang behept met een tunnelvisie ten aanzien van het Nederlandse communisme. De dreiging die van deze politieke stroming uitging werd schromelijk overschat. De investeringen in personeel en middelen om het communisme onschadelijk te maken gingen alle perken te buiten. Ze brachten grote schade toe aan het democratische proces van partijvorming en politiek debat. De democratie heeft er onder geleden. En helaas lijdt ons politieke systeem nog steeds onder vastgeroeste denkbeelden en tunnelvisies van overheidsdienaren in verschillende delen van het staatsapparaat.

U kent de voorbeelden inmiddels.

Het is aan u als onze volksvertegenwoordigers om de institutionele defecten bij – in dit geval- de inlichtingen- en veiligheidsdiensten aan de kaak te stellen en te zorgen voor herstel in overeenstemming met onze grondrechten en de waarden waarop onze democratie is gebaseerd. Ik hoop op u te mogen rekenen. Excuses zijn volgens mij niet nodig. Wel toegang tot de archieven voor onderzoekers teneinde volledige openheid over deze geschiedenis te krijgen. En u kunt de tekortkomingen uit het verleden die ik in dit boek heb beschreven bovendien recht zetten door de gemeente Rotterdam, de NCTV, het Ministerie van Defensie én de AIVD tot de orde te roepen en te zorgen voor een degelijke en democratische controle op de uitvoeringspraktijk van deze diensten. Ik hoop van harte dat u als volksvertegenwoordigers van een liberale en democratische partij het nodige wil doen om te voorkomen dat nieuwe tunnelvisies leidend worden bij de uitvoering van de taken van de overheid.

Ik dank u voor de aandacht en wens u veel sterkte en wijsheid bij uw werk!

* De brief is gericht aan de fractie van D66 die ik voor de boekpresentatie had uitgenodigd maar die helaas verhinderd was.

—

Eerder verschenen op Sargasso