Nadenken over de relatie tussen mens en natuur. De filosofie van Bruno Latour
[Recensie] Auteur Arjen Kleinherenbrink beschrijft in dit boek de filosofie van Bruno Latour (1947). Latour is een franse socioloog en techniekfilosoof. Hij vindt dat wij onze aarde tegemoet moeten treden als een ’Gaia’, als een wezen in beweging, waarin menselijke activiteit en natuurlijke wereld talloze onverwachte verbindingen aangaan. Dat vraagt ons om nieuwe manieren van kijken en ons opnieuw in de wereld te situeren.
Latour richt zich daarbij tegen het modernisme, dat gewend is om de oplossing van problemen te zoeken in maakbaarheid en objectivering van de natuur. Juist die denkwijze blijkt alle ecologische problemen mede te hebben veroorzaakt.
Latour roept onze periode, in navolging van andere wetenschappelijk denkers, uit tot het Antropoceen, waarbij het klimaatvraagstuk een fundamentele rol speelt (en zal blijven spelen) in politieke kwesties. Het Antropoceen is het tijdperk waarin blijkt dat onze soort, de mens, ingrijpende en onomkeerbare veranderingen op aarde teweegbrengt. Er dreigen mede door ons handelen ecologische rampen van ongekende schaal. Dat is volgens Latour vooral het gevolg van de moderne denkwijze. De planeet is altijd gezien als een externe, objectieve en onverschillige natuur. Daardoor heeft een enorme exploitatie en kaalslag van ecosystemen plaatsgevonden. Ecosystemen waar we vitaal van afhankelijk zijn. Voor Latour is het belangrijk dat er een diepgaande transformatie nodig is van hoe wij ons verhouden tot de wereld.
Netwerken
Hij doet dat door te denken in actoren en netwerken, die samen de wereld vormen. Actoren zijn objecten en sociale objecten om ons heen. Iedere entiteit is een actor. Klein Herenbrink beschrijft dit uitgebreid in zijn boek. Iedere entiteit voegt iets toe aan de wereld, hoe miniem dat ook is, wat er niet zou zijn als die specifieke entiteit niet zou bestaan. Het is een denken waarin kometen, longweefsel, mannequins, diamanten, pacemakers, vuurwerk, röntgenapparatuur, wetten, tectonische platen, bacteriën en kinderspeelgoed metafysisch gezien allemaal op gelijke voet staan. Ze zijn allemaal reëel. Deze theorie betekent dat niet alleen de mens, maar ook alle andere objecten, mee moeten worden genomen in het denken over de wereld en hoe die te gebruiken.
De actoren bevinden zich vervolgens in netwerken. Latour zet die af tegen de moderne gedachte over context (verbanden). Netwerk is iets anders dan context. Hij definieert netwerk niet als letterlijke netwerken, zoals spoorwegnetwerk of sociaal netwerk, en ook niet als een situatie waarin alles zomaar verbonden is met alles. Het netwerk volgens Latour is de enige manier waarop actoren zich met elkaar kunnen verbinden. De wereld bevat geen mysterieuze super (marco)krachten die als het ware het canvas zijn waarbinnen entiteiten zich bevinden, bijvoorbeeld ‘de cultuur’, ‘het kapitalisme’, ‘de natuur’, ‘de economie’ en ‘de omgeving’.
Voor Latour zijn bijvoorbeeld twee Nederlanders niet met elkaar verbonden door de entiteit die we cultuur kunnen noemen. Ze zijn veeleer verbonden door bijvoorbeeld in dezelfde straat te wonen, naar dezelfde school te gaan, dezelfde hobby’s te hebben, doordat ze een gezamenlijke ex hebben, doordat ze dezelfde tv programma’s kijken en zo verder. Dat is een veel complexere verbinding.
Denken in deze ANT (Actor-Netwerk-Theorie) verandert ons beeld van hoe de wereld in elkaar steekt. Het draagt daardoor bij aan de oplossing van het milieuprobleem. Toch is het moeilijk om niet te denken dat zo’n netwerk van actoren niet ook gewoon een context zou kunnen zijn. Latour, en met hem Kleinherenbrink, behandelt ook de gevolgen van zijn theorie voor de wetenschap, de politiek, de mensheid en de methodologische krachten.
Over de auteur
Arjen Kleinherenbrink (1984) is metafysicus en filosofisch antropoloog aan de Radboud Universiteit, waar hij ook het programma Philosophy, Politics and Society coördineert. Hij schrijft filosofische essays en boeken en geeft lezingen voor uiteenlopend publiek.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
