Wentelen tussen collaboratie en verzet
[Recensie] Staat de kunstenaar boven de misdaden van het regime waarvoor hij werkt? Dat vraagt Tom Lanoye zich af in zijn nieuwe, tijdens WO II spelende roman.
Tom Lanoye (°1958) is veertig jaar geleden begonnen als een van de ‘Twee Laatste Grote Poëtische Beloften Van Net Voor De Derde Wereldoorlog’ groeide Tom Lanoye binnen het decennium uit tot de zaakvoerder van het literaire eenmansbedrijfje L.A.N.O.Y.E. en de auteur van verschillende hoogtepunten uit de Vlaamse literatuur, zoals de Sprakeloos (2009).
Onder de scène van het Nationale Theater in Den Haag gaat een tweede podium schuil, met in het midden een draaischijf. Een meter of tien is die in doorsnede en nadat ze tijdens de Tweede Wereldoorlog werd ingehuldigd kon ze niet alleen draaien, maar ook in de hoogte bewegen. Het was een ingenieus stukje theatertechniek dat handenvol geld had gekost, maar daar zat de bezetter niet mee. Het Koninklijke Theater heette toen immers het Deutsches Theater in den Niederlanden en wanneer het op het promoten van de Duitse cultuur aankwam werd er op geen mark gekeken.
In Tom Lanoyes nieuwe roman De draaischijf speelt die draaischijf een belangrijke rol. Het boek vertelt het levensverhaal van de broers Alex en Rik Desmedt en Lea Liebermann, de Nederlands-joodse vrouw van Alex. Lea is actrice, Alex de directeur-generaal van de Antwerpse Koninklijke Theaters en Rik de directeur van de Koninklijke Vlaamse Opera. Tijdens de oorlog staan zij aan de top van het Antwerpse culturele leven en dat maakt hun positie niet altijd even makkelijk. Rik is een volbloed nazi die tijdens de bezetting opvallend veel Wagner programmeert, dirigeert in SS-uniform, maar desalniettemin zijn joodse muzikanten de deur niet wil wijzen. Alex is een heel ander type, iemand die voor de kunst gaat en de politieke realiteit geen rol wil geven in zijn leven. Lea ten slotte kan die realiteit niet buiten houden. Daarvoor krijgt ze te vaak scheldbriefjes met “Hollandse hoer”, “loopse teef” of “joodse matras” erop. Uiteindelijk moet ze zelfs stoppen met acteren, net zoals Ida Wasserman dat moest doen trouwens, de actrice waarop Lanoye zijn Lea baseerde. En ook aan Alex en Rik liggen reële figuren ten grondslag, de broers Joris en Hendrik Diels. Al vermeldt Lanoye wel dat zijn roman fictie is en dus allesbehalve een weergave van historische feiten.
De draaischijf is een ingenieus in elkaar gevlochten en goed uitgewerkte roman die traag op gang komt maar daarna naar een grandioze finale toewerkt. Beginnen doet het boek met de begrafenis van Alex, die het ietwat te langdradig betreurt dat hij niet net als de Antwerpse grootheden Hendrik Conscience, Paul Van Ostaijen en Gerard Walschap op het mooiste stukje van het Schoonselhof terechtkomt, maar tussen het gewone volk wordt begraven omwille van zijn oorlogsverleden. Wat meteen aanleiding is tot een flashback die het grootste deel van het boek uitmaakt. Aanvankelijk lijkt alles rond de twee broers te draaien en lijkt De draaischijf een klassieke WO II-roman waarin het vooral gaat over razzia’s, bombardementen en de Vlaamse Landsleiding bestaande uit de felste collaborateurs die na de bevrijding in Duitsland een Vlaamse regering in ballingschap oprichtten. Maar er is die draaischijf in Den Haag natuurlijk, die ingehuldigd zal worden met een voorstelling van Goethes Faust waarbij Göring en Goebbels aanwezig zullen zijn. Alex en zijn mensen van de Bourla worden ingeschakeld om het theater in te spelen voor de Duitse acteurs. Wanneer Alex merkt dat de draaischijf niet goed werkt, herstelt hij haar en zo ligt hij aan de basis van een van de weinige tastbare gedenktekens van de culturele collaboratie.
De draaischijf gaat over de dunne grens tussen schuld en onschuld, over de vraag waarom de 936 doden van het geallieerde bombardement op Mortsel Oude God minder aandacht krijgen dan de slachtoffers van de Duitse V-1’s en V-2’s, over verraad, wraak en het maken van toneel, maar vooral gaat de roman over Lea, die in Tsjechovs De kersentuin de krachtigste acteerprestatie van haar hele carrière neerzet en een brok getormenteerde ellende wordt. Zij is het die uiteindelijk Alex laat inzien dat zijn apolitieke leven ten dienste van de kunst alleen maar zelfbedrog was.
—
Eerder verschenen op Knack
