Half egel, half vos
[Column] Volgens de Lets-Engelse filosoof Isaiah Berlin (1909-1997) heb je twee soorten denkers en schrijvers: je hebt vossen en egels. Hij werkte dit uit in een lang essay over Lev Tolstoj, de schrijver van onder andere Oorlog en Vrede. Het essay, De egel en de vos, begint zo:
“In de nagelaten fragmenten van de Griekse dichter Archilochus komt een spreuk voor die luidt: ‘De vos weet van alles, maar de egel weet één groot iets.’ Geleerden zijn het niet eens over de interpretatie van deze schimmige woorden, die misschien niet meer betekenen dan dat de vos, ondanks zijn sluwheid, het onderspit delft tegen de enige verdediging van de egel. Maar vatten we ze figuurlijk op, dan zijn deze woorden een beschrijving van een van de meest fundamentele onderlinge verschillen tussen schrijvers en denkers – misschien zelfs tussen mensen in het algemeen. Er is namelijk een grote kloof tussen enerzijds degenen die alles beschouwen vanuit één centrale visie, één min of meer coherent of uitgesproken systeem waarbinnen ze begrijpen, denken en voelen – een enkel, alomvattend, ordenend beginsel in het kader waarvan alles dat ze zijn en zeggen betekenis heeft – en anderzijds degenen die verschillende doelen nastreven, doelen die vaak onsamenhangend en zelfs tegenstrijdig zijn, en die, als er al sprake is van een onderling verband, louter door kunstgrepen met elkaar verband houden, om een of andere psychologische of fysiologische reden en geenszins door een moreel of esthetisch principe.” (blz.19)
Berlin beschouwde denkers als Plato, Marx, Nietzsche, Hegel en Pascal als systeem bouwende egels, die de werkelijkheid willen verklaren volgens een vast idee. Aristoteles, Montaigne, Erasmus, Shakespeare en Goethe zijn vossen die vrijer in het denken zijn, onderzoekend, minder de waarheid predikend.
Tolstoj is volgens Berlin altijd ten onrechte als een egel beschouwd, maar in de kern was hij een vos. In het essay volgt er dan een erudiete analyse van Tolstojs denken en vooral van zijn opvatting over geschiedenis. Aan de hand van de helden uit Oorlog en Vrede laat Berlin zien dat Tolstoj niet geloofde dat grote ideeën en grote staatslieden zoals Napoleon de geschiedenis bepalen en dat het niet zo is dat als we maar deze ideeën en de biografieën van deze grote staatslieden kennen we de geschiedenis snappen. Nee, volgens Tolstoj valt er bijna niets te snappen aan de geschiedenis, en zeker niet uit een overkoepelend idee. Berlin schrijft:
“[…] Tolstoj […] ziet al wat plaatsvindt als een dik, troebel, onontwarbaar en ingewikkeld web van gebeurtenissen, zaken, kenmerken, die verbonden en verdeeld zijn door een letterlijk ontelbare hoeveelheid onidentificeerbare schakels, onderbrekingen en plotselinge zichtbare en onzichtbare discontinuïteiten.” (blz. 103)
De egel en de vos is een prachtig essay. Voor wie wil lezen over het denken en de geschiedenis in het algemeen en Tolstoj in het bijzonder is het een absolute aanrader. Het is daarbij schitterend vertaald door de nog jonge filosoof Thomas Heij, die al meerdere mooie vertalingen van in Nederland onbekende filosofische boeken op zijn naam heeft staan.
Maar het essay is meer. Als je het boek leest denk je namelijk voortdurend: wat ben ik nu zelf? En die vraag stellen mag, want Berlin zegt dat het onderscheid eigenlijk over alle mensen gaat, dus niet alleen over groot-intellectuelen, maar ook normale stervelingen. Ben ik nu egel of ben ik een vos? Verkondig ik absolute waarheden, politiek of religieus, of blijf ik twijfelend onderzoeken en aftasten. Het zou leuk zijn als mensen hierover gaan schrijven en onderzoeken wat ze nu zijn. Het zegt namelijk veel over hoe je zelf in de wereld staat, hoe je je naar andere mensen richt, hoe je je werk invult.
Laat ik zelf het woord bij de daad voegen. Ben ik een egel of een vos? Welnu, van jongs af aan had ik een hekel aan absolute theorieën. Ik weet dat ik rond mijn dertiende het boek Ik verkoos de vrijheid van Victor Kraychenko las over zijn vlucht uit Stalinistisch Rusland. Ik wist vanaf toen het communisme van egel Marx niet deugde. Niet veel later verliet ik het katholicisme. En daarna bleef ik altijd huiverig voor de grote systemen en aanspraken van mensen die de wereld wel eens even zouden veranderen en daarvoor de macht nodig hebben. Zelfs nu Biden en Harris de macht claimen, denk ik weer: gaan ze het waarmaken en maken ze er geen een puinhoop van? Ze doen alsof ze de Messias zelf zijn.
Toen ik later als student toch redelijk politiek actief werd en er in Nicaragua de communistisch georiënteerde Sandinisten aan de macht kwamen kreeg ik grote ruzie met mijn mede-actievoerende vrienden en huisgenoten omdat ik het niet vertrouwde. En inderdaad, ook deze revolutionairen aten al snel de eigen kinderen van hun revolutie op en Nicaraqua veranderde van een rechtse dictatuur in een linkse. Als student filosofie verdiepte ik me met name in filosofen die dat absolute denken probeerde af te breken. We noemden hen toen postmoderne denkers, zoals Foucault en Lyotard. Grappig is dat Nietzsche, waarop de postmodernen zich beriepen, met al zijn cultuurkritiek door Berlin toch als een egel wordt beschouwd. Nietzsche blijkt dus ook te streng in de leer.
Mag ik dan concluderen dat ik een vos ben? Niet helemaal, ik zie me zelf toch ook als een echte egel. Nu nog steeds als ondernemer, maar van jongs af aan al als plannenmaker, kan ik me zonder enige terughoudendheid storten op telkens nieuwe projecten. Een eigen schoolkrant, een eigen kraakpand dat we aankochten, een eigen blad dat er nog niet was, allerlei tijdschriften en bedrijven die er moesten komen, en het laatste grote project Bazarow en De Leesclub van Alles. Ja, en we zijn weer met iets nieuws bezig. Als ik een ding goed kan, geloof ik, is het om zowel zakelijk als privé mensen om me heen te verzamelen en samen dingen van de grond te krijgen. Dat kan alleen met de hartstocht en inzet van een egel, die een heilige zaak wil dienen. Dus ja, Isaiah Berlin, kan dat ook? half egel, half vos…? Kun je ingrijpen in de geschiedenis, al is het maar om een kleine steen te willen verleggen in de rivier, zonder grote en almachtige politieke theorie of religie? Doen als een egel, en denken als vos? Berlin zou er wel mee instemmen denk ik. Hij schrijft in een brief een aantal jaren na publicatie van zijn essay dat hij zowel van vossen als egels houdt. Tolstoj zou me echter de les leren en zeggen dat je zelf proberen te begrijpen net zo’n onzin is als iets van de geschiedenis proberen te vatten.
En jij, wat ben jij, egel of vos? Ik hoor het graag.
—
Voor het eerst gepubliceerd in Bazarow Magazine
