Joden krijgen altijd de schuld en dat is sinds het Nieuwe Testament
[Recensie] Antisemitisme is terug van nooit weggeweest. Het leek er even op dat rechtspopulisten Joden in bescherming namen want ze zijn (tegenwoordig) vóór Israël en tegen de Arabieren in het Midden-Oosten en tegen moslims in Europa. Maar nee, sinds de coronapandemie hoor je weer steeds meer antisemitische teksten uit het extreemrechtse kamp. We horen in complottheorieën dat het ‘de Joden’ zijn die met het virus te maken hebben. Ook duiken in de slipstream van de verzinsels van de complotdenkers verhalen op die al eeuwenoud zijn, over kinderontvoeringen en het drinken van kinderbloed, allemaal misdaden zogenaamd door de Joden begaan. Bij een club als Forum voor Democratie (een ‘partij’ kun je het met goed fatsoen niet noemen) wordt nu openlijk met antisemitisme gekoketteerd. “Bijna iedereen die ik ken is antisemiet,” liet partijleider Baudet na een van de vele incidenten weten. Bij veel linksgeoriënteerde mensen waren de Joden alweer langer verdacht, voortkomend uit het zeventigjarige conflict tussen Palestijnen en de staat Israël, waarbij anti-Israël retoriek naadloos overgaat in antisemitische retoriek. Hoe moeilijk kan het zijn, vraag je je af, om dit conflict te duiden zonder antisemitisch te zijn. Israël is immers niet hetzelfde als het Jodendom. Bijna 7 miljoen van alle Joden op de wereld (ruim 15 miljoen) woont in Israël. Binnen een socialistische partij als de Engelse Labour Party was deze nuance ver te zoeken en werden jarenlang Joden antisemitisch bejegend. Onder de nieuwe partijleider Keir Starmer maakt Labour gelukkig schoon schip.
En dan is er tegenwoordig nog een derde bedreiging voor Joden. De Islamitische wereld, eeuwenlang tolerant voor Joden met in alle Arabische landen grote Joodse gemeenschappen, laat zich steeds meer van een donkere kant zien. Veel Joden trekken weg uit Arabische landen. Sinds 1949 zijn ongeveer 850.000 Joden uit de Arabische landen verdreven en hebben zich in de VS, Europa en Israël gevestigd. Maar ook in Europa voelen Joden zich niet langer veilig. Zo voelen Joden in Frankrijk zich bedreigd door de vele incidenten en aanslagen van de afgelopen jaren, met name vanuit de moslimgemeenschap.
Jodenhaat en Jodenvervolging is van alle tijden, zo laat het boek De erfenis van Pilatus zien. Deze studie van godsdienstwetenschapper Anne-May Wachters-van den Grinten geeft een gedetailleerd overzicht hoe de Joden vanaf het begin van onze jaartelling mikpunt werden van haat en vervolging. We lezen hoe de Joden na de Joodse opstand uit Palestina werden gejaagd door de Romeinen en hoe de tempel in Jeruzalem werd verwoest. We lezen hoe Joden tijdens de nadagen van het inmiddels Christelijke Romeinse Rijk op basis van anti-Jodenwetten worden buitengesloten. Gruwelijk zijn de verhalen hoe Joden tijdens de Kruistochten werden vervolgd. Predikanten in Frankrijk en Duitsland “verklaarden dat men niet hoefde te wachten tot men in Palestina was om de vijanden van God te verslaan. Want waren de grootste vijanden van Christus niet vanaf het begin de joden geweest? Zij hadden zijn waarheid niet willen horen en hadden hem vermoord. Zij moesten boeten.” Hele gemeenschappen van Franse en Duitse Joden werden vermoord. Soms greep de plaatselijke bisschop of hertog in en kon onheil worden voorkomen, vaak ook niet.
Natuurlijk staat Wachters-van den Grinten ook stil bij de Holocaust. Het boek laat zien dat veel van aanklachten van de nazi’s tegen de Joden al eeuwenoud zijn. In de middeleeuwen was er zelfs al een soort Jodenster gebruikelijk, een Jodenlap die Joden moesten dragen, zodat ze duidelijk te herkennen waren.
Het lijkt wel of Joden al 2000 jaar in een soort ‘jojo-positie’ vastzitten. Dan werden ze weer verbannen uit een land, om later weer toegelaten te worden; dan mochten ze niet trouwen met Christenen, later weer wel; dan moesten ze zich bekeren tot het Christendom, anders volgde de doodstraf, later werden die bekeringen weer teruggedraaid; dan werden ze op last van kerkelijke of wereldlijke overheden vervolgd, later weer in bescherming genomen. Wat een constante is in de laatste 2000 jaar geschiedenis van het Joodse volk, laat de studie van Wachters-van den Grinten zien: Joden kunnen nooit ergens zeker van zijn. Rechten kun je verwerven in de ene periode, maar in een volgend tijdvak ook snel weer verliezen.
Maar De erfenis van Pilatus is meer dan alleen een geschiedenisboek. Anders dan bijvoorbeeld de studie Anti-Joodse beeldvormging en Jodenhaat van de Leidse historicus Chris Quispel uit 2015, waarin dezelfde periodes zijn beschreven, is het boek van Wachters-van den Grinten ook een theologieboek. Haar boek legt sterk de nadruk op de analyse van Christelijke geschriften door de eeuwen heen, vanaf het ontstaan van het Nieuwe Testament. De auteur betoogt dat vanuit het conflict dat zich in de eerste eeuw van het christendom tussen Joden en Christenen afspeelde, er allerlei anti-Joodse elementen in het Nieuwe Testament zijn geslopen. In de strijd om zieltjes te winnen werd alles wat Joods was, negatief afgeschilderd. Vooral het Johannes-evangelie springt hier in negatieve zin uit. De Kerkvaders en de grote Christelijke heiligen enkele eeuwen later, gingen hierop door. Augustinus stelde dat de Joden getuigen zijn van de Christelijke waarheid, zonder het te beseffen. Deze kerkvader was nog mild in zijn oordeel: Joden mocht geen haar gekrenkt worden. “zij moesten voort blijven leven, een zwervend bestaan leiden in dienst van het Christendom.” Andere kerkvaders zagen de Joden als godsmoordenaars die volgens velen vervolgd moesten worden.
Latere denkers als Thomas van Aquino, Luther en zelfs Erasmus herhaalden de verwijten uit het Nieuwe Testament en van de kerkvaders. En daarna ging het nog eeuwen door. Tijdens de Napoleontische tijd kregen Joden burgerrechten, maar die bleken een eeuw laten onder de nazi’s niets waard te zijn.
Wachters-van der Grinten spreekt consequent over ‘anti-judaïsme’ om de anti-Joodse sentimenten te benoemen. Antisemitisme ontstond pas halverwege de 19de eeuw toen de rassenleer werd toegevoegd aan het anti-judaïsme en door allerlei mensen Joden als een inferieur ras werd gezien.
Lang staat Wachters stil bij de rol van de kerken tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Veel kerken en religieuzen zwegen lange tijd, ook na de oorlog. Met moeite werden gebeden en andere teksten waarin opgeroepen wordt om Joden te bekeren, aangepast. Maar we zijn er nog lang niet. Willen we echt het antisemitisme en anti-judaïsme achter ons laten, dan moeten we ons volgens Wachters-van der Grinten herbezinnen op de teksten uit het Nieuwe Testament. Daar zit volgens de auteur de bron van veel kwaad. Een belangrijke conclusie waar misschien een opening zit om Joden voortaan op dezelfde manier te behandelen als andere mensen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Op maandag 22 november gaat Roeland Dobbelaer bij DLVAlive in gesprek met Anne-May Wachters-van der Grinten over haar boek. Kijk hier voor meer informatie over de avond en voor gratis ticket.
