Ook SS’ers waren menselijk. Al te menselijk weliswaar
[Recensie] De fabriek van klootzakken is een krankzinnige roman. Telkens als je denkt: nu kan het niet gekker, komt auteur Chris Kraus met nieuwe belevenissen die nog absurder zijn dan degene die hij al heeft beschreven. Toch is de roman gebaseerd op zowel het leven van een van de grootvaders van de Duitse schrijver, als op de Duitse geschiedenis van de 20ste eeuw, en weet hij het zo te vertellen dat je meegaat met het verhaal, hoe bizar en schokkend alle gebeurtenissen ook zijn.
De roman brengt je op verschillende continenten, Europa en Azië, en doet verslag van de grote gebeurtenissen en conflicten van de 20ste eeuw: WOI, de Russische Revolutie, WOII en de Holocaust, de splitsing tussen West- en Oost-Duitsland, het ontstaan van de staat Israël. Het verhaal eindigt kort na de bloedige Olympische Spelen van 1972 waar een deel van de Israëlische sporters door een Palestijnse terreurgroep wordt vermoord. De hele roman draait om geweld, oorlog, verraad, maar ook over vriendschap en bovenal om liefde.
Hersenletsel
We volgen het leven van Koja Solm en zijn broer Hub. Het verhaal wordt verteld door Koja, die inmiddels een eind in de zestig is en in een ziekenhuiskamer in West-Duitsland zijn levensverhaal opbiecht aan een hippie met een hersentumor. Zelf heeft hij ook hersenletsel, pas aan het eind van het boek wordt duidelijk hoe hij daar aan komt. Naarmate de verhalen gruwelijker worden, heeft de hippie steeds meer moeite om het verhaal aan te horen.
De broers Solm groeien op voor de Eerste Wereldoorlog in een Oost-Pruisische familie in Letland, toen Russisch gebied. Hun grootvader is predikant; van zijn vader erft de gevoelige Koja het talent om te tekenen en te schilderen. Zijn meer serieuze en rationele broer kiest voor een religieus leven, net als de grootvader, en wil dominee worden. Wanneer de Eerste Wereldoorlog begint, die uitmondt in de Russische Revolutie, staat de wereld op zijn kop en moet het gezin tijdelijk vluchten. De grootvader wordt vermoord.
Driehoeksrelatie
Inmiddels is de verleidelijke Eva, afgekort als Ev, bij de familie komen wonen, geadopteerd door de ouders van de Soms. Het is een Joods meisje, een wees. Hoe jong ze ook zijn, beide jongens zijn meteen verliefd op Ev, en beiden beginnen een soort van relatie met hun stiefzusje. Van doktertje spelen wordt het allengs serieuzer. Ev studeert voor arts, ze komt in Auschwitz te werken, zal met Hub trouwen, maar echt houden doet ze van Koja. De gecompliceerde driehoeksrelatie zal de hele roman garant staan voor het moeten maken van de meest moeilijke keuzes. Koja zal voortaan grens na grens overschrijden om maar zijn geliefde en zijn familie te kunnen redden.
Letland wordt begin jaren twintig onafhankelijk. Een paar jaar van relatieve rust volgen. Al vanaf eind jaren twintig proberen nazi’s invloed te krijgen in de voormalige Oost-Pruisische gebieden en in de Baltische staten. Ze benaderen mensen van Duitse komaf om de plannen van Hitler te helpen verwezenlijken. En zo worden de beide jongens ingelijfd en treden ze al voor 1933 toe tot de SS. Hub gelooft de nazipropaganda. Koja doet mee om een baan en geld te hebben en om Ev en zijn familie te beschermen. Het zet hem aan tot het plegen van oorlogsmisdaden. Na de oorlog treden beide broers, zoals zoveel nazi’s na de oorlog in West-Duitsland, toe tot de nieuw op te richten geheime dienst. “Waarom niet gebruikmaken van alle kennis die bij de Gestapo en SS zit?” zo dachten de Amerikanen opportunistisch. “Dat werkt beter en sneller dan helemaal opnieuw te moeten beginnen met onervaren mensen.” De dreiging van de Sovjet-Unie was zo groot dat alle middelen geoorloofd waren om het communistische gevaar te stoppen. Dat is waar de oud-nazi’s en de Amerikanen elkaar goed in konden vinden. Koja heeft inmiddels een ander liefje gekregen; een Russin die hij leerde kennen in de kortstondige periode voor de inval in Polen toen de Russen en de nazi’s een niet-aanvalspact tekenden. De geliefden komen elkaar kort na de oorlog weer tegen. Om haar te redden zet Koja weer de moraal opzij. En dan zijn we pas op de helft van het boek.
Banaliteit van het kwaad
De fabriek van klootzakken is een groot opgezette roman, 850 pagina’s dik. Het boek leert je veel over de geschiedenis van de 20ste eeuw, vooral over minder bekende episodes zoals de geschiedenis van de Baltische staten aan de vooravond van WOII en de vorming van de geheime dienst na WOII in West-Duitsland. Ook de moeizame relatie tussen West-Duitsland en de jonge staat Israël is zeer boeiend om te lezen. Maar los van de geschiedenis is deze virtuoos geschreven roman vooral een boek over de menselijke psyche in tijden van oorlog en geweld. Het knappe aan Kraus is dat je sympathie blijft voelen voor de beide broers. Kraus laat je snappen hoe ze door de nazi’s worden ingelijfd, waarom ze zich als nazi’s gaan gedragen en zelfs hoe ze tot sommige misdrijven komen. Sympathie opwekken voor SS’ers, dat is wat De fabriek van klootzakken doet, zeker niet goedpraten. Je weet wel degelijk dat Koja en zijn broer grote klootzakken zijn, maar toch zijn het ook mensen, met al hun onzekerheden, kwetsbaarheden en fouten. De filosoof Hannah Arendt schreef naar aanleiding van het proces van Eichmann over de banaliteit van het kwaad. Eichmann was als mens een dooie diender, een ambtenaar die bevelen uitvoerde en probeerde de processen van de Holocaust optimaal te laten verlopen. De broers Solm zijn anders dan de saaie Eichmann. Ze zijn mannen van vlees en bloed, soms gepassioneerd en onnadenkend, soms verliefd en sympathiek, maar soms ook berekenend, opportunistisch en gewelddadig. Niks banaliteit. Ze zijn menselijk, al te menselijk weliswaar, SS’ers of niet.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
