"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De fikser

Vrijdag, 15 februari, 2019

Geschreven door: Bernard Malamud
Artikel door: Jan Koster

Triest verhaal gebaseerd op ware gebeurtenis

“De fikser bekende onomwonden dat hij joods was. Overigens was hij onschuldig.”

Menahem Mendel Beilis was een jood die werkte in een steenfabriek in Kiev. Hij werd ten onrechte beschuldigd van de rituele moord op een jongen van dertien. Na een gevangenschap van twee jaar volgde dan eindelijk in 1913 de rechtszaak die wereldwijd voor veel ophef zorgde. Hij werd vrijgesproken en groeide uit tot een held. Op deze zaak heeft Bernard Malamud zijn bekroonde en verfilmde boek De fikser, dat in 1966 verscheen, gebaseerd.

Een en ander heeft wel tot ongenoegen geleid bij de nabestaanden van Beilis. De hoofdpersoon, Jakov Bok, is een heel ander type mens dan Beilis is geweest. Daarnaast zijn er beschuldigingen geuit van plagiaat omdat Malamud zou hebben geput uit de memoires van Beilis. Malamud heeft dat ontkend maar dat er genoeg aanleiding is voor deze reactie is moeilijk te ontkennen. Zie voor meer informatie deze link.

Het verhaal van Jakov Bok

Boekenkrant

[Recensie] Hij is een jood van rond de dertig die teleurgesteld is in het geloof. Zijn ouders zijn op jonge leeftijd overleden, zijn vrouw is hem ontrouw omdat hun huwelijk al zo lang kinderloos is, en hij verdient nauwelijks genoeg om het hoofd boven water te houden. De ontrouw van zijn vrouw is de druppel, hij verlaat de omgeving en vertrekt naar Kiev in de hoop op een beter leven. De reis verloopt moeizaam, het paard is versleten, de kar bezwijkt onderweg.

Het leven in Kiev valt aanvankelijk niet mee. Hij moet moeite doen om de moed erin te houden. Alles wordt anders als hij op een avond een man in de sneeuw ziet liggen. Blijkbaar dronken, maar wat hem doet aarzelen is diens penning van de Zwarte Honderd, een groepering die uitgesproken is in diens Jodenhaat. Als de dochter van deze Lebedev hem vraagt om te helpen doet hij dat toch. Het is de opmaat naar een beter leven. Via enkele tussenstappen krijgt hij een belangrijke functie in de steenfabriek. Jakov slaagt erin om zijn joodse identiteit verborgen te houden, hij zou anders kansloos zijn geweest. Hij leeft daardoor wel in permanente angst.

De moord en de nasleep

Die angst blijkt terecht als hij op een avond wordt gearresteerd op verdenking van de moord op een jongen. Allerlei ‘bewijs’ wordt geconstrueerd. De moord zou door een jood zijn gepleegd, want de jongen is leeggebloed en zijn bloed zou zijn gebruikt als ingrediënt van matses. Allerlei zogenaamde getuigen verzinnen hun verhaaltjes. Alles wijst naar Jakov.

Zijn jarenlange detentie is een horrorverhaal. Naarmate de tijd verstrijkt worden de mishandelingen en vernederingen erger. Hij verblijft in een kale cel, mag er nauwelijks uit, maar het moeilijkst vallen hem de visitaties die hij naakt moet ondergaan, ook bij temperaturen van ver onder nul in een onverwarmde en vochtige cel.

Tegelijk krijg je een toenemende bewondering voor deze man die, ondanks deze behandeling en allerlei doorzichtige trucjes om zijn schuld te bekennen halsstarrig weigert om toe te geven. Het verhaal in De fikser loopt tot aan de rechtszaak. Aan het slot roept hij in een soort visioen de tsaar ter verantwoording. Jakov houdt hem verantwoordelijk voor het klimaat waarin Jodenhaat goed kan gedijen.

Tragisch en bewonderenswaardig

De fikser beukt je murw. Telkens als je denkt dat de behandeling van Jakov niet slechter kan dan volgt er weer een nieuwe ontwikkeling die dat logenstraft. Die ontwikkeling beschrijft Malamud heel zorgvuldig, minutieus. Tegelijkertijd kweekt hij op vergelijkbare wijze bewondering voor de standvastigheid van Jakov. Immers, hij heeft weinig te verliezen. Hij is alleen op de wereld, heeft geen houvast in het geloof en een toekomst lijkt hij evenmin te hebben. Hij spiegelt zich aan Spinoza: arm, vervolgd maar wel een vrij man. Geestelijke vrijheid met de waarheid als fundament.

Het enige bezit dat hem rest is die waarheid. Het is het enige waarvoor hij wil overleven, het enige dat op het laatst nog telt. Hij vertikt het om dat geweld aan te doen.

Eerder verschenen op jkleest